تساخور

تَساخور، یا ساخور، نام قومی مسلمان ساکن در شرق قفقاز. تساخورها خود را ییخبی می‌خوانند، اما دیگران به پیروی از روسها آنها را تساخ یا تساخور می‌خوانند که برگرفته از نام یکی از بزرگ‌ترین مناطق سکنای آنان است («تساخورها»، نیز «مردم...»، npn.؛ EI2).
تساخورها مردمانی گله‌دار هستند که از گذشته بدین‌کار اشتغال داشته‌اند. آنها در بخش باختری ناحیۀ روتول واقع در جنوب داغستان و نواحی زاگاتالا، کاخی و بلوکانی واقع در شمال غربی جمهوری آذربایجان در دو سوی بخش علیای رودخانۀ سامور زندگی می‌کنند (آکینر، 168-169؛ BSE3, XXVIII/ 440). تساخورها از شمال و شمال شرقی با لزگیها، از شرق با روتولها، از جنوب با اقوامی ساکن در جمهوری آذربایجان، از شمال غربی با آوارها و از غرب با گرجیها همسایه هستند (آکینر، 168؛ «تساخورها»،npn.).
آگاهیهای ما از گذشتۀ تساخورها به‌سبب فقدان منابع تاریخی و یافته‌های باستان‌شناسی، بسیار اندک است و در منابع دورۀ اسلامی نیز آنجا که از فتح اران و دیگر سرزمینهای قفقاز سخن رفته است، یادی از اقوام کوه‌نشین کوههای قفقاز به میان نیامده است. اما همین قدر می‌دانیم که در سالهای 24-26ق/ 645-647م تمامی نواحی قفقاز به دست عربها گشوده شد (بلاذری، 272 بب‍ ؛ یعقوبی، 2/ 168؛ طبری، 4/ 246-247) و با وجود سخت‌گذر بودن اقامتگاههای تساخورها، عربهای مسلمان بر این قوم چیره شدند. از چگونگی گرایش تساخورها به اسلام آگاهی چندانی در دست نیست، اما دانسته است که آنها در سده‌های 4-5ق/ 10-11م به اسلام درآمده بودند (نک‍ ‍: آکینر، 168؛ EI2؛ «تساخورها»، npn.).
خـانواده در جامعۀ روستایـی تساخور درگذشته برپایۀ پدر ـ سالاری استوار بود و پیرترین عضو بر آن حکومت می‌کرد. تساخورها بیشتر در کوهستانها اقامت داشتند و گله‌های خود را با تغییر فصول جابه‌جا می‌کردند. روابط قبیله‌ای در جامعۀ تساخور بسیار قوی بود. تساخورها در حدود سدۀ 9ق/ 15م با تشکیل اتحادیه‌ای آزاد میان خود حکومتی به رهبری سلطانی به‌وجود آوردند؛ مرکز این سلطان‌نشین نخست در تساخور استقرار داشت، اما در سدۀ 17ق/ 11م این مرکزیت به الیسو واقع در جمهوری آذربایجان کنونی انتقال یافت (همانجاها).
در 1218ق/ 1803م روسها، تساخورها را به انقیاد خود درآوردند، اما تمامیت ارضی سلطان‌نشین آنان را به رسمیت می‌شناختند، تا اینکه در 1844م در پی حمایت دانیل‌بیک، سلطان تساخور، از قیام شیخ شامل داغستانی، روسها این سلطان‌نشین را منحل ساختند و سلطۀ مستقیم خود را بر سرزمینهای تساخورها اعمال کردند.
در 1268ق/ 1852م روسها برای جلوگیری از پیوستن تساخورها به قیام شیخ شامل، همۀ جمعیت آنها را به نواحی جنوبی‌تر (شمال جمهوری آذربایجان کنونی) کوچاندند؛ اما پس از سرکوب قیام شیخ شامل، تساخورها اجازه یافتند به سرزمین اصلی خود بازگردند (همانجاها). با این وجود، از حدود 25 هزار تن جمعیت تساخورها (در 1378ش/ 1999م) حدود 200،5 تن از آنها در محدودۀ داغستان، و 13 هزار تن از آنان در جمهوری آذربایجان در حوالی شهرهای کاخی و زاگاتالا سکنا داشتند («تساخورها»، نیز «مردم»، npn.؛ EI2).
100٪ تساخورها مسلمان سنی شافعی مذهب‌اند و به زبان تساخوری که از گروه زبانهای لزگی است، گفت‌ و گو می‌کنند. در زبان تساخوری بسیاری از واژگان عربی و فارسی وجود دارد و نیز شماری واژگان عاریتی از زبان ترکی و روسی به این زبان راه یافته است. تساخورهای ساکن در داغستان به استفاده از زبان روسی به عنوان زبان ادبی گرایش دارند و گروهی که در جمهوری آذربایجان سکنا دارند، به زبان ترکی با گویش آذربایجانی متمایل هستند (آکینر، 170-171؛ «تساخورها»، نیز «مردم»، npn.؛ BSE3، همانجا)، در دهۀ 1930م کوششهایی برای ایجاد نوعی الفبا برای زبان تساخوری به عمل آمد، اما با این وجود این زبان هنوز نوشتاری نیست («مردم»، npn.). تساخورها همچون دیگر اقوام ساکن در قفقاز زیر تأثیر فرهنگ ایرانی قرار دارند که از آن جمله بزرگ‌داشت بهار و برپایی مراسم نوروز در میان آنهاست («تساخورها»، نیز «مردم»، npn.).

مآخذ

بلاذری، احمد، فتوح‌البلدان، به کوشش عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، 1407ق/ 1987م؛ طبری، تاریخ؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، 1415ق/ 1995م؛ نیز:

Akiner, Sh., Islamic Peoples of the Soviet Union, London, 1986; BSE 3; EI2; «The Tsakhurs», Eesti Keele Instituute, www.eki.ee/ books/ redbooks/ tsakhurs.shtml; «The Tsakhur (Caxur) People», ya. Com, geo.ya.com/ travelimages/ az-tsakhur.html.
شیوا جعفری