ترمذی، میرمحمد

تِرْمِذی، میرمحمدصالح حسینی اکبرآبادی (د 1060 یا 1061ق/ 1650 یا 1651م)، متخلص به کشفی و سبحانی، محدث، شاعر و خوش‌نویس ایرانی‌تبار و از عرفای سلسلۀ قادریۀ هند. نیاکان وی در زمان پادشاهی شاهرخ تیموری (779-850ق) به هند رفتند. او خود از معاصران شیخ بهایی (حر عاملی، 2/ 277؛ آقابزرگ، 22/ 334؛ قمی، 546؛ احمد، 239؛ افندی، 5/ 110؛ صفا، 5(2)/ 1311) و فرزند عبدالله وصفیِ مشکین قلم بود. پدرش شاعر و خوش‌نویس نامدار دربار اکبرشاه و پسرش جهانگیر شاه، و از مشایخ معروف سلسلۀ نعمت‌اللهیه در شهر دهلی به شمار می‌آمد (فضایلی، 552؛ هدایت، ریاض...، 159؛ عبدالحی، 5/ 265). سلسلۀ نسب میرمحمدصالح با چند واسطه به شاه نعمت‌الله ولی می‌رسد. در منابع تاریخی آمده است که اخلاف شاه نعمت‌‌الله، نخست ساکن کرمان بودند و از این‌رو، آنها را کرمانی گفته‌اند و به سبب سکونت در اکبرآباد (آگره) هند، آنان را اکبرآبادی نیز خوانده‌اند (غلام‌سرور، 2/ 350؛ صفا، همانجا؛ بیانی، 3/ 778؛ هدایت، مجمع...، 4/ 107؛ مدرس، 5/ 62؛ منزوی، خطی، 4/ 2835).
میرمحمدصالح به هر دو زبان فارسی و اردو شعر می‌سرود. وی در اشعار فارسی خود به کشفی، و در سروده‌های اردو به سبحانی (یا سبحان) تخلص می‌کرد (احمد، همانجا؛ محمدشفیع، 4/ 243؛ هادی، 298). وی همچنین خط نستعلیق را به خوبی می‌نوشت و ظاهراً در موسیقی هندی نیز دستی داشت (کنبو، 3/ 344- 345؛ عبدالحی، 5/ 390؛ بختاورخان، 2/ 484؛ صبا، 678؛ فضایلی، بیانی، همانجاها؛ مارشال، 245). میرمحمدصالح پس از آنکه عمری را در فقر و پریشانی سپری کرد، سرانجام در 1056ق/ 1646م به منصب داروغگی کتابخانۀ شاهجهان (حک‍ 1037- 1068ق) منصوب شد و سپس به مرتبۀ امارت رسید و والی یکی از صوبه‌ها (ولایات) و فرمانده قشونی 500 نفری گردید («تاریخ...»، VII/ 123؛ صبا، احمد، هادی، محمدشفیع، همانجاها). وی در آگره درگذشت و همانجا به خاک سپرده شد (بیل، 209؛ استوری، I/ 214).

آثـار

1. مناقب مرتضوی، که به زبان فارسی و دربارۀ امامت است. ظاهراً مؤلف که خود از اهل سنت، اما متنسب به تشیع بوده است، خواسته تا با تألیف این کتاب ارادت سنیان را به حضرت علی(ع) نشان دهد (منزوی، خطی مشترک، 10/ 265؛ نوشاهی، 2/ 1317- 1318؛ حسینی، 4/ 103-104). با توجه به این نکته، شاید بتوان میرمحمدصالح را دارای گرایش شیعی دانست، چنان‌که برخی به سرودن اشعاری در مدح اهل بیت و ائمۀ شیعه (ع) نیز توسط او اشاره کرده‌اند (کنبو، 3/ 345). این کتاب شامل 12 باب در شرح فضایل و مناقب حضرت علی(ع) و آمیخته‌ای از نظم و نثر است و تألیف آن 7 سال، از 1030 تا 1037ق، به طول انجامیده است (آقابزرگ، همانجا؛ مشار، 4/ 4969؛ فهرست نسخه‌ها...، 356). این کتاب را برخی به اشتباه به میرمحمد مؤمن عرشی، برادر وی نیز نسبت داده‌اند (معصوم‌علیشاه، 3/ 101؛ مصاحبی، 392؛ هدایت، مجمع، همانجا). مناقب نخستین‌بار در 1269ق/ 1853م در بمبئی و سپس در 1273ق در تهران به چاپ سنگی رسید. این کتاب همچنین توسط شریف حسین سبزواری با عنوان کوکب درّی فی فضائل علی(ع)، به زبان اردو ترجمه شد و در 1345ق/ 1926م در لاهور به چاپ رسید.
2. اعجاز مصطفوی، که شرح زندگانی پیامبر اکرم (ص)، خلفای نخستین و امامان شیعه(ع) و شرح حوادث تاریخی و جنگهای صدر اسلام، به نظم و نثر است. این کتاب که به خاطر مرگ کشفی ناقص ماند، یک سده پس از او در 1157ق/ 1744م، توسط میرعبدالله واصفی فرزند میرهاشم شاه نعمت‌‌اللهی در خراسان به اتمام رسید و نسخه‌های خطی آن در موزۀ بریتانیا و مسجد جامع آگره موجود است (ریو، I/ 154؛ مارشال، 245؛ نیز نک‍ : استوری، 924؛ منزوی، فهرستواره، 3/ 1548-1549).
3. دیوان، که شامل غزلیات، قصاید، رباعیات و مثنویات است و نسخه‌های خطی آن در کتابخانۀ دیوان هند و موزۀ بریتانیا موجود است (مارشال، همانجا؛ منزوی، خطی، همانجا).
4. مجموعۀ راز، ترجیع‌بند عارفانه‌ای شامل 270 بیت که در 1030ق/ 1621م سروده شده، و تخلص او «کشفی» در آغاز و میانه و انجام آن آمده است. این مجموعه در لکهنو بدون ذکر سال چاپ منتشر شده است (نک‍ : استوری، I/ 214؛ بیل، همانجا؛ منزوی، خطی مشترک، 7/ 800).
بجز آثار یاد شده، نسخه‌ای از دستخط شاعر در کتابخانۀ سالار جنگ و دیوان هند وجود دارد (مارشال، همانجا). نیز یک رباعی از او به خط خودش در کتابخانۀ ملی ایران و همچنین 3 قطعه از مرقعی به خط او در کتابخانۀ بادلیان انگلستان موجود است (نک‍ : بیانی، همانجا).

 به گفتۀ مارشال، کشفی رساله‌ای نیز در موسیقی داشته است که نسخۀ خطی آن در کتابخانۀ محمدیۀ آگره موجود است (نک‍ : همانجا)، اما در هیچ یک از منابع موثق کهن به این اثر اشاره‌ای نشده است.

مآخذ

آقا بزرگ، الذریعة؛ احمد، ظهورالدین، پاکستان میں فارسی ادب کی تاریخ، لاهور، 1974م؛ استوری، چ.ا.، ادبیات فارسی، ترجمه به روسی: یو.ا. برگل، ترجمۀ یحیى آرین‌پور و دیگران، تحریر احمد منزوی، تهران، 1362ش؛ افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینـی، قم، 1401ق؛ بختاورخان، محمد، مرآة العالم، به کوشش ساجده س ـ علوی، لاهور، 1979م؛ بیانی، مهدی، احوال و آثار خوش‌نویسان، تهران، 1348ش؛ حر عاملی، محمد، امل الآمل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، 1358ق؛ حسینی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی، به کوشش محمود مرعشی، تهران، 1357ش؛ صبا، محمدمظفر حسین، تذکرۀ روز روشن، به کوشش محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران، 1343ش؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1364ش؛ عبدالحی، نزهة الخواطر، حیدرآباد دکن، 1396ق/ 1976م؛ غلام ‌سرور، خزینة الاصفیا، کانپور، 1929م؛ فضایلی، حبیب‌الله، اطلس خط، اصفهان، 1350ش؛ فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانۀ جامعۀ همدرد، تغلق‌آباد ـ دهلی نو، دهلی نو، 1377ش/ 1998م، شم‍ 4؛ قمی، عباس، الفوائد الرضویه، تهران، 1327ش؛ کنبو، محمدصالح، عمل صالح (شاه‌جهان‌نامه)، به کوشش غلام یزدانی و وحید قریشی، لاهور، 1967م؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تهران، 1369ش؛ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، 1353ش؛ مصاحبی نائینی، محمدعلی، مدینة الادب، تهران، 1376ش؛ معصوم‌علیشاه، محمدمعصوم، طرائق الحقائق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، 1318ش؛ محمد شفیع، مقالات، به کوشش احمد ربانی، لاهور، 1972م؛ منزوی، خطی؛ همو، خطی مشترک؛ همو، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، تهران، 1376ش؛ نوشاهی، عارف، فهرست کتابهای فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانۀ گنج‌بخش، اسلام‌آباد، 1369ش؛ هدایت، رضا قلی، ریاض العارفین، تهران، 1316ش؛ همو، مجمع الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، 1339ش؛ نیز:

Beale, T.W., An Oriental Biographical Dictionary, ed. H.G. Keene, London, 1980; Hadi, N., Dictionary of Indo-Persian Literature, New Delhi, 1995; The History of India, ed. J. Dowson, Delhi, 1975; Marshall, D.N., Mughals in India, London/ New York, 1985; Rieu. Ch. Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1966; Storey, C. A., Persian Literature, London, 1927. 
اکرم مشهدی