ترک

تِرِک، رودخانه‌ای در شمال قفقاز. این رود با درازای حدود 600 کم‍ ، در شمال شرقی قفقاز در دو کشور جمهوری گرجستان و جمهوری فدرال روسیه جریان دارد و مساحت حوضۀ آبریز آن حدود 43 هزار کمـ2 است. 
تـرک از دامنـه‌های جنوبی کـوههای قفقاز بـزرگ از رشته‌ ـ کوههای آب پخشان و یخچالهای کوه زیلگاخوخ در گرجستان سرچشمه می‌گیرد و به سوی شمال جریان می‌یابد و از راه تنگۀ داریال به سمت شهر ولادی قفقاز، مرکز جمهوری خودمختار آلان (اوستیای شمالی سابق) در فدراسیون روسیه جریان ‌یافته، در شمال این شهر با دریافت چندین شاخابه به مسیر خود ادامه می‌دهد و در شمال شهر مایسکی به سمت شرق تغییر جهت داده، به رودی پرآب بدل می‌گردد. پس از آبیاری شهرها و روستاهای بسیار، در شمال جمهوریهای خودمختار اینگوش و چچـن، در شمال غـربی شهر گـودِرمس با جهـت غربـی ـ شمال شرقی تا جنوب شهر قیزلار در جمهوری خودمختار داغستان پیش می‌رود و رود سونژا به آن می‌پیوندد و پس از پیمودن مسیری، دلتـایی بـاتلاقی بـه وسعت حـدود 000‘4 کم‍ 2 تشکیل می‌دهد و در خلیج آقراخان به دریای مازندران می‌ریزد («فرهنگ...»، 424؛ GSE, XXV/ 519-520؛«اطلس...»، فهرست، 84؛ انکارتا؛ کلمبیا).
این رودخانه به سبب داشتن آب خروشان برای کشتیرانی مناسب نیست. از این‌رو، از آب آن فقط برای آبیاری استفاده می‌شود (نک‍ : EI2؛ کلمبیا).

پیشینۀ تاریخی

بر اساس آگاهیهای موجود، سرزمینهای پیرامون رود ترک از سدۀ 3ق‌م می‌بایست محل آمد و شد اقوام چادرنشین آلان (ه‍ م) بوده باشد (گروسه، 116)؛ در حدود سال 374م این قبایل در سرزمینهای پیرامون رود ترک مستقر شدند (همو، 117).
در سده‌های نخستین هجری، سرزمینهای پیرامون رود ترک احتمالاً در قلمرو پادشاهی خزرها قرار داشته است، اما جغرافیانویسان اسلامی از این رود و نواحی آن یاد نکرده‌اند (بارتولد، III/ 503). ظاهراً نام ترک نخستین‌بار در جنگ میان هولاکو و برکه خان (برکای) فرمانروای اردوی زرین آمده است. در 660ق/ 1262م هولاکو سپاهی به سمت دربند فرستاد و از رود یخ زدۀ ترک گذشت، اما یکباره در آن سوی با مقاومت سرسختانۀ برکه خان روبه‌رو شد و شکست خورد و سپاه وی با شتاب عقب‌نشینی کرد و هنگام بازگشت یخ رود ترک شکست و گروه بسیاری از سپاهیان او در آب غرق شدند (رشیدالدین، 2/ 1044-1047).
در سده‌های 7-8ق/ 13-14م سرزمینهای پیرامون رود ترک در قلمرو پادشاهی اردوی زرین قرار داشت (نک‍ : حمدالله، 258-259؛ گروسه، 469؛ بارتولد، همانجا). اما با پیشروی روسها به نواحی جنوب روسیه، در نیمۀ دوم سدۀ 16م سواحل رودخانۀ ترک به قلمرو آنان افزوده شد (براکساپ، 19). در دورۀ فرمانروایی ایوان مخوف، امپراتور قدرتمند روسیه (حک‍ 1547-1584م) پس از فتح خانات غازان در 960ق/ 1552م و خانات هشترخان (آستاراخان) در 1556م قزاقهای روسیه در نواحی پیرامون رود ترک ظاهر شدند. آنان نه تنها مردم سرزمینهای قفقاز را غارت می‌کردند، بلکه به سوی فرستادگان تزار نیز دست درازی می‌نمودند. ایوان مخوف دستور سرکوبی آنان را صادر کرد. پس از شکست قزاقان، آنان به نقاط متعددی ازجمله کناره‌های رود ترک رانده شدند و در آنجا یک مجتمع قزاق‌نشین بنیاد نهادند (هاورث، / 1039(2)II؛ بارتولد، همانجا). 
نیروهای روسیه در 996ق/ 1587م به مناطق اطراف رود ترک رسیدند و در تِرسْکی گورودوک دژی بنا کردند که پایگاه تهاجمات بعدی آنان در قفقاز شد (بنیگسن، 34). نخستین قزاقان در قفقاز شمالی در اثنای سدۀ 16م در دو گروه جداگانه وارد منطقه شدند و در دلتای ترک و در کوهپایه‌های چچن ساکن گردیدند. قزاقهای ترک گِرِبِنْسکیه یا گِرِبِستی نامیده شدند (گامر، 1؛ بدلی، 8-9).

 در 1013ق/ 1604م تزار بوریس گودونف، دست به یورش بزرگی در شمال قفقاز زد. هدف وی تسخیر داغستان بود که راه ایران را به سوی روسها باز می‌کرد، ولی داغستانیها با کمک عثمانی به مقابله با آنها برخاستند و قوای روسها را تار و مار، و کلیۀ دژهای روسیه در کنار رود ترک را با خاک یکسان کردند و آنها را تا هشترخان به عقب راندند (بنیگسن، 35-36).
در 1063ق/ 1653م شاه‌عباس دوم دستور داد که دژهایی را که دولت روسیه در اطراف رودخانه‌های قوی سو و ترک احداث کرده بود، ویـران سـازند. خسروخـان ــ بیگلربیگی شـروان ــ و سُرخای ــ شمخال داغستان ــ و شماری دیگر از امرای داغستان و شروان برای اجرای دستور شاه عباس به قفقاز لشکرکشی کردند و پس از نبرد با نیروهای روسیه، قلعه‌ها را تسخیر و ویران نمودند (وحید، 159-160).
در 1135ق/ 1722م در اثنای عملیات جنگی، پتر کبیر قزاقهای دُن را در فاصلۀ میان قزاقهای ترک و گربنسکیه اسکان داد و به این نورسیدگان نام تِرِسکیه سمینیه (خانوادۀ ترک) داده شد (گامر، 2). در لشکرکشی روسها به قفقاز شمالی در 1190ق/ 1776م به فرماندهی ژنرال پوتمکین برای جلوگیری از حملۀ مسلمانان در طول رود ترک، جبهه‌ای به نام «جبهۀ ترک» تشکیل دادند (گوگچه، 55). در جنگ شیخ منصور با روسها، مسلمانان قفقاز به حملۀ متقابل دست زدند و با سپاه 15 هزار نفری از تِرِک گذشتند و روسها را تا دریاچۀ مانیچ در شمال منطقه، عقب راندند (همو، 154-155). 
جنگ و درگیری بین مسلمانان قفقاز و قوای روسیه در پیرامون ترک تا اواخر سدۀ 18م ادامه داشت. روسها در این دوره تا رود ارس پیش رفته بودند. در 1207ق/ 1793م پس از مرگ کاترین و شیوع بیماری در میان سپاه، به دستور تزار روسیه، ناگزیر به‌عقب‌نشینی تا ساحل رود ترک‌شدند. در این عقب‌نشینی اردوی ژنرال بلگاکف که سرگرم تسخیر گوبا (قُبه) بود، در عملیات کمین به دام نیروهای قفقاز افتاد و تا ساحل شمالی رود ترک عقب‌نشینی کرد (بدلی، 59؛ گوگچه، 219). 
در اثنای جنگهای بزرگ قفقاز (1817-1859م) میان مسلمانان قفقاز شمالی و نیروهای روسیه، بارها قلعه‌های تدافعی روسها در طول ساحل شرقی رود ترک مورد حملۀ نیروهای تحت امر شیخ شامل قرارگرفته بود (آوتر خانف،130؛بلانچ، II/ 248-251, 252).
در جنگ جهانی دوم، در تابستان 1321ش/ 1942م آلمانها به قفقاز شمالی حمله کردند و ارتش شوروی در امتداد رود ترک و گردنه‌های سلسله کوههای قفقاز به ساختن استحکامات و استقرار واحدهای نظامی اقدام نمودند؛ با این‌همه، ارتش آلمان از رود ترک گذشت و آنها قفقاز شمالی را به تصرف درآوردند و پس از مقاومت شدید نیروهای شوروی و گروههای چریکی ناگزیر به ترک قفقاز شدند (جنگ...، 161).
رود ترک در بین مردم قفقاز از اهمیت اقتصادی و جغرافیایی خاصی برخوردار است. در اواخر سدۀ 13ق/ 19م گروهی از روشن‌فکران گرجستان، نهضتی را به نام «ترگ دالئولی» به معنی کسی که از آب ترک آشامیده است، بنیان نهادند که نام خود را از این رود گرفته است (مترولی، 49).

مآخذ

آوتر خانُف، عبدالرحمان، مسئلۀ اقلیتهای ملی در شوروی، ترجمۀ فتح‌الله دیده‌بان، تهران، 1371ش؛ براکساپ، مری، «روسیه و قفقاز شمالی»، دو قرن مبارزۀ مسلمانان قفقاز، ترجمۀ غلامرضا تهامی، تهران، 1377ش؛ بینگسن، الکساندر و مری براکساپ، مسلمانان شوروی، گذشته حال و آینده، ترجمۀ کاوه بیات، تهران، 1370ش؛ جنگ کبیر میهنی اتحاد جماهیر شوروی 1941-1945م، ترجمۀ ابراهیم یونسی، تهران، 1361ش؛ حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1331ق/ 1913م؛ رشیدالدین فضل‌الله، جامع‌التواریخ، به کوشش محمد روشن و مصطفى موسوی، تهران، 1373ش؛ گوگچه، جمال، قفقاز و سیاست امپراتوری عثمانی، ترجمۀ وهاب ولی، تهران، 1373ش؛ مترولی، روئین، گرجستان، ترجمۀ بهرام امیر احمدیان، تهران، 1375ش؛ وحید قزوینی، محمدطاهر، عباس‌نامه، به کوشش ابراهیم دهگان، اراک، 1329ش؛ نیز:

Baddeley, J. F., The Russian Conquest of the Caucasus, Richmond, 1999; Barthold, W. W., Sochineniya, Moscow, 1965; Blanch, L., The Sabres of Paradise, London, 1960; Britannica Atlas, Chicago, 1996; The Columbia Encyclopedia, 2001-2005; EI2; Encarta Reference Library, 2004; Gammer, M., Muslim Resistance to the Tsar, London, 1994; GeograficheckiĮ entsiklopedicheskiĮ slovar, Moscow, 1986; Grousset, R., L’Empire des Steppes, Paris, 1948; GSE; Howorth, H. H., History of the Mongols, New York, 1876.
بهرام امیراحمدیان