ابن معتوق

اِبْنِ مَعْتوق، شهاب‌الدين بن سعيد موسوی حُوَيزی (1025-1087ق / 1616-1676م)، شاعر خوزستانی شيعی و مداح اهل بيت. گويا وی در آغاز به ابومعتوق شهرت داشته است، زيرا در ميان اجداد او كسی به نام معتوق شناخته نيست، اما فرزندی به نام معتوق داشته است. شايد در اثر تحريف ناسخان، ابومعتوق به ابن معتوق تغيير يافته است (نك‍ : امين، 352-353). از زندگی او آگاهی اندكی در دست است. وی در بصره پرورش يافت (امينی، عبدالحسين، 11 / 316؛ هاشمی، 469؛ اسكندری، 315). طبعی روان و ذوقی سرشار داشت و از جوانی به سرودن شعر بسيار علاقه‌مند بود، اما اشعار خويش را گرد نمی‌آورد (معتوق، 3)، تا آنكه در حدود 1055ق (همانجا؛ ابن معتوق، 26) به سيد علی خان كه از سوی دولت صفويه بر بصره ولايت داشت، پيوست (هاشمی، اسكندری، همانجاها). سيد علی خان وی را گرامی داشت و نيك بنواخت. و بدين سان ابن معتوق در شمار ستايشگران وی درآمد و كوشيد تا شعرهای پيشين خويش را نيز گردآورد، اما در اين امر توفيق نيافت (معتوق، 4). در 1055ق بود كه وی شعر خويش را در ستايش سيدعلی خان سرود (ابن معتوق، همانجا)، اما شهرت او بيشتر به سبب مدايح پرشوری است كه در ستايش اهل بيت و به ويژه علی بن ابی طالب (ع)، امام حسن (ع) و امام حسين (ع) سروده است (امينی، م. ، 8؛ هاشمی، 470؛ اسكندری، 316؛ نك‍ : ابن معتوق، 16). هرچند كه در ديوان او كه شامل 52 مدح، 4 مرثيه و برخی سروده‌های كوتاه در موضوعات گوناگون و نيز چند قطعۀ كوتاه نثر است (نك‍ : همو، جم‍‌ )، جز دو قصيده در مدح رسول اكرم (ص)، يك قصيده در مدح علی بن ابی طالب (ع) و يك قصيده در رثای حسين بن علی (ع) كه در محرم 1082 سروده شده است، شعر ديگری دربارۀ خاندان پيامبر ديده نمی‌شود (نك‍ : همو، 6- 19، 213-216، جم‍‌ ). احتمالاً مديحه‌های وی دربارۀ امامان شيعه در زمرۀ همان شعرهايی است كه به گفتۀ فرزندش معتوق از ميان رفته است (ص 3). برخی از نويسندگان اهل سنت از او به عنوان شاعری كه در ستايش علی بن ابی طالب (ع) و دو فرزندش از حد شرع و عقل پا فراتر نهاده است، ياد كرده‌اند (هاشمی، اسكندری، همانجاها) كه البته از تعصب تهی نيست (نك‍ : امينی، عبدالحسين، 308- 309). بقيۀ اشعار وی سراسر در ستايش خاندان سيدعلی خان و به مناسبت پيروزيهای آنان بر اعراب، تبريك و تهنيت عيدهای نوروز، فطر، قربان و جز آن سروده شده است (ابن معتوق، 86، 106، 134، 143، 208، جم‍ ؛ اسكندری، همانجا) و حتی گاه كه برخی از آنان در شهرهای ديگر به سر می‌برده‌اند، سروده‌های خويش را برای ايشان می‌فرستاده است (نك‍ : ابن معتوق، 207).
ابن معتوق كه در واپسين سال عمر خويش و يا اندكی پيش‌تر، مفلوج شده بود، ناگزير برخی از سروده‌هايش را به فرزند خود املا می‌كرد (نك‍ : همو، 188). شعر وی دلنشين و زيباست و گاه در نسيبِ قصيده‌ها كه به شيوۀ قصيدۀ كهن عرب سروده شده است، قطعه‌هايی بسيار لطيف به چشم می‌خورد و به همين سبب شعر وی، به رغم شهرت او به غلو در مدح اهل بيت، در ميان اعراب سنی نيز رواج يافته است و ديوان او كه به همت فرزندش و به فرمان سيدعلی خان گردآوری شده (معتوق، 5)، بارها در مصر، بيروت، اسكندريه و نجف به چاپ رسيده است. 

مآخذ

 ابن معتوق، شهاب‌الدين بن سعید، ديوان به كوشش سعيد شرتونی، بيروت، 1885م؛ اسكندری، احمد و مصطفی غنانی، الوسيط فی الادب العربی و تاريخه، قاهره، 1916م؛ امين، محسن، اعيان الشيعة، به كوشش حسن امين، بيروت، 1403ق / 1983م؛ امينی، عبدالحسين، الغدير، به كوشش حسن ايرانی، بيروت، 1387ق / 1967م؛ امينی، م. ، اعلام الحويزة، تهران، 1404ق؛ معتوق بن شهاب‌الدين، مقدمه بر ديوان (نك‍ : ابن معتوق در همين مآخذ)؛ هاشمی، احمد، جواهر الادب فی ادبيات و انشاء لغة العرب، بيروت، 1398ق / 1978م. 

محمد سیدی