ابن متویه، ابومحمد

اِبْنِ مَتَّوَيْه، ابومحمد حسن بن احمد بن متويّه، متكلم معتزلی نيمۀ اول سدۀ 5 ق. از زندگانی او اطلاعی در دست نيست. همين اندازه می‌دانيم كه شاگرد قاضی عبدالجبار همدانی (د 415ق) بوده و از طبقۀ دوازدهم معتزليان محسوب شده است (حاكم جُشَمی، 389؛ ابن مرتضی، 119). در منابع متأخر بی‌آنكه به مأخذی استناد كنند، وفات او را 468ق / 1075م يا 469ق ذكر كرده‌اند (بدوی، 394؛ منجد، 4 / 42) كه چندان قابل اعتماد نيست و هيچ قرينه‌ای آن را تأييد نمی‌كند.

آثـار

 از آثار ابن متويه اين كتابها را می‌شناسيم: 1. التذكرة فی احكام الجواهر و الاعراض (GAS, I / 627) يا التذكرة فی لطيف الكلام (ابن مرتضی، همانجا). در سدۀ 6ق دانشمندی ناشناس بر اين كتاب شرحی نوشته است كه نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران موجود است ( نشريۀ كتابخانه مركزی، 2 / 156). اين كتاب در 1975م به كوشش ساسی نصرلطف و فيصل عون در قاهره به چاپ رسيده است؛ 2. المحيط يا المجموع المحيط بالتكليف (GAS، همانجا) يا المجموع من المحيط بالتكليف (عبدالكريم عثمان، 552) كه تدوين و تلخيص و تنقيح كتاب المحيط بالتكليف قاضی عبدالجبار است. اين كتاب در 1965م به كوشش هوبن در بيروت و در همان سال به كوشش عمر سيد عزمی در قاهره به طبع رسيده است؛ 3. كتاب الكفاية يا الكفاية فی علم الكلام، (GAS، همانجا؛ نشريۀ كتابخانۀ مركزی، همانجا). از اين كتاب اثری در دست نيست، ولی ابن ابی الحديد عباراتی از آن در شرح نهج البلاغة نقل كرده است (6 / 376-377، 7 / 10، 13 / 315-316)؛ 4. المحيط فی اصول الدين (ابن مرتضی، همانجا)، كه ظاهراً بايد همان كتاب المحيط بالتكليف قاضی عبدالجبار باشد (زرزور، 26، حاشيه)؛ 5. كتاب التحرير كه در كتاب المعتمد فی اصول الدين محمود بن ملاحمی از آن نقل شده است (EI2, S, 393). 
از آراء كلامی ابن متويه اعتقاد او به عصمت علی (ع) است، بی‌آنكه عصمت را شرط امامت بداند. ابن ابی الحديد به نقل از كتاب الكفاية در اين باره می‌نويسد: به عقيدۀ محمد بن متويه، علی (ع) معصوم است، ولی واجب العصمة نيست و عصمت شرط امامت نيست. ميان دو تعبير «زيد معصوم است» و «زيد واجب العصمة است» بايد تفاوت گذاشت، زيرا مقصود از دومی اين است كه زيد امام است و چون از شرايط امام معصوم بودن است، بنابراين واجب است كه زيد معصوم باشد و فرق ميان نظر شيعه و معتزله در همين نكته است (ابن ابی الحديد، 6 / 376-377).

مآخذ

ابن ابی الحديد، عبدالحميد بن هبةالله، شرح نهج البلاغة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1960-1961م؛ ابن مرتضی، احمدبن یحیی، طبقات المعتزلة، به كوشش زوزانا ديوالد ويلتسر، بيروت، 1380ق / 1961م؛ بدوی، عبدالرحمن، مذاهب الاسلاميين، بيروت، 1971م؛ حاكم جشمی، «شرح العيون»، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، به كوشش فؤاد سيد، تونس، 1393ق / 1974م؛ زرزور، عدنان، مقدمه بر متشابه القرآن قاضی عبدالجبار همدانی، قاهره، دارالتراث؛ عثمان، عبدالكريم، نظرية التكليف، بيروت، 1391ق / 1971م؛ منجد، صلاح‌الدين، معجم المخطوطات المطبوعة، بيروت، 1398ق / 1986م؛ نشريۀ كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران دربارۀ نسخه‌های خطی، به كوشش محمدتقی دانش پژوه و ايرج افشار، تهران، 1341ش؛ نيز:

EI2, S; GAS.

صمد موحد