ابن قنفذ

اِبْنِ قُنْفُذ، ابوالعباس احمد بن حسن بن علی بن خطيب قسنطينی (ح 740-810ق / 1339-1407م)، فقيه، قاضی، مورخ، رياضی‌دان، شاعر، عارف و محدث مالكی الجزائر. برخی نام پدرش را حسين گفته‌اند (بابا‌تنبكتی، 75)، ولی درست نيست. او خود نام پدرش را حسن نقل كرده است ( انس الفقير، 46). وی به ابن خطيب نيز شهرت دارد. دليل اين شهرت اين بوده كه نيا و پدرش سالها در مقام خطابت جمعه در قسنطينه بوده‌اند (ابن قنفذ، الوفيات، 345، انس الفقير، 48). احتمال داده شده است كه اصل ابن قنفذ از بنی قنفذ، شاخه‌ای از اشجع عدنانی باشد (نك‍ : شاذلی، 39). وی در كودكی پدرش را از دست داد و تحت سرپرستی و تربيت ابويعقوب يوسف ملاری، نيای مادری خود، قرار گرفت (همو، 40) و پس از تعليم و تربيت اوليه در قسنطينه به سير و سياحت پرداخت. در اين سياحت، از عالمان و صوفيان بنام، علم و عرفان آموخت و تجربه‌ها اندوخت. در 759ق / 1183م نخستين‌بار از قسنطينه به مغرب اقصی رفت و از شهرهای آن حدود (نويهض، مقدمه، 8، 10-11؛ فاسی، «خ») ديدار كرد. به استناد نوشته‌های خود او، وی در اين سفرها، در شهرهای مختلف از كسانی چون عبدالرحمن لجائی (نك‍ : الوفيات، 369)، ابوالعباس احمد قباب (همان، 372)، ابومحمد عبدالله وانغيلی ضرير (همان، 372-373)، ابوعبدالله محمد بن حياتی (همان، 375)، ابوعمران موسی عبدوسی (همان، 369)، ابوالحسن محمد بن احمد بَطَرنی (همان، 378) و گروهی ديگر دانش آموخت و اجازۀ روايت دريافت داشت. ابن قنفذ همچنين در اين سفرها بسياری از قبور اوليا و عارفان را زيارت كرد و همچنين بر تجربيات عرفانی خود افزود. از ميان صوفيان معاصرش احتمالاً بيش از همه ابن عاشر اندلسی بر وی اثر گذاشته است. ظاهراً نخستين باری كه ابن قنفذ با ابن عاشر ديدار داشته، در 763ق / 1362م بوده است (ابن قنفذ، انس الفقير، 7، الوفيات، 366). چنانكه از روايت خود او ( انس الفقير، 71) برمی‌آيد، وی در 769ق مدتی نيز در دكّاله سمت قضا داشته است. 
ابن قنفذ (همان، 105) در 776ق / 1374م، از طريق تلمسان به قسنطينه بازگشت و به امامت جمعه و قضا و افتای آنجا گمارده شد (نويهض، معجم، 20). از اينكه خود می‌گويد در 777ق در جامع زيتونه از ابن عَرَفه علم آموختم ( الوفيات، 380)، چنين برمی‌آيد كه پس از بازگشت بار ديگر رخت سفر بسته و به تونس رفته است. وی ابن عرفه را يك سال پيش از مرگش در تونس ديده است (همانجا) و چون ابن عرفه در 803ق / 1400م درگذشته (همان، 379)، معلوم می‌شود كه او در 802ق نيز در تونس اقامت داشته است. 
خاندان پدری ابن قنفذ در قسنطينه از اعتبار دينی، علمی، اجتماعی و سياسی مهمی برخوردار بودند و جملگی نزد فرمانروايان حفصی قسنطينه منزلت برجسته‌ای داشتند. به‌ويژه پدر او بيش از ديگران دارای نفوذ كلام و اعتبار سياسی و اجتماعی بود. خاندان مادری او نيز از چنين اعتباری برخوردار بودند. نيای بزرگ او يعقوب ابن عمران بويوسفی و فرزندش ابويعقوب يوسف ملاری از عالمان و عارفان بنام بودند و در دستگاه فرمانروايان حفصی نيز نفوذ و اقتدار داشتند. خود او در برخی از آثارش مانند الفارسية و انس الفقير از اعتبار اجداد مادريش نزد اميران حفصی سخن گفته است. خاندان ابن قنفذ از ثروت فراوان نيز بهره‌مند بودند و نزديكی آنان با حاكمان حفصی باعث افزايش ثروتشان شده بود (نك‍ : نويهض، مقدمه، 7؛ شاذلی، 47). خود وی نيز نزد اميران حفصی از منزلت ممتازی برخوردار بود و با دولتمردان پيوندهای استوار داشت؛ از اين رو برخی از آثار خود را به نام آنان نوشته و گاه در اين آثار از آنان به نيكی ياد كرده است ( الفارسية، 195). با اينهمه وی به عوالم صوفيانه و عزلت و انزوا بيش از پرداختن به امور سياسی و اجتماعی گرايش داشت. بيشترين اوقات عمر او به سياحت و ديدار با عالمان و صوفيان بنام و دانش‌اندوزی و تأليف و تصنيف گذشته است. با اينكه با غالب علوم متداول روزگارش كم و بيش آشنا بود و در برخی از آنها ازجمله فيزيك و رياضيات مهارت كافی داشت (قربانی، 42)، اما به سبب دلبستگی خاصش به عرفان و تصوف و نيز تاريخ، تأليف مهم او در اين دو زمينه است. 

آثار

 ابن قنفذ خود در 807ق / 1404م شمار آثار خود را 27 ذكر كرده است (نويهض، مقدمه، 12-16). آنچه از آثار وی باقی مانده، به قرار زير است:

الف ـ چاپی

 1. الفارسية فی مبادئ الدولة الحفصية. اين كتاب تاريخ دولت حفصيان است و به نام امير ابوفارس عبدالعزيز مرينی نوشته شده است (نك‍ : الفارسية، 99). بخشی از اهم حوادث اين دولت از حدود 471ق / 1078م تا 805ق / 1402م در اين كتاب آمده است. در اين اثر به اوضاع اجتماعی و عمومی توجه چندانی نشده است. مهم‌ترين بخش كتاب به شرح زندگی اميران حفصی و حوادث مهم مرتبط با آنان اختصاص دارد كه از 647ق / 1249م آغاز می‌شود. رويدادها به صورت سال به سال تدوين شده و غير از شرح احوال اميران و وابستگانشان، به برخی از حوادث كه به نظر مؤلف قابل ذكر بوده، چون وفيات دانشمندان، نيز اشارتی رفته است. اهميت عمدۀ كتاب در اين است كه بخش قابل توجه آن به حوادثی اختصاص دارد كه يا مؤلف در آنها حضور مستقيم داشته و يا روايات مربوط به آنها را به طور شفاهی از خاندان خود شنيده و در كتاب آورده است. به طور كلی كتاب الفارسية در شناخت و آگاهی از دولت و فرمانروايان حفصی افريقيه و مغرب بسيار سودمند است. اين كتاب در 1847م در پاريس، در 1939م به كوشش هنری پرس در الجزاير و در 1968م با مقدمۀ مفصل و توضيحات سودمند محمد شاذلی نيفر و عبدالمجيد تركی در تونس و نيز بار ديگر در مصر چاپ شده است. نيز در سالهای 1848-1852م پاره‌هايی از آن توسط شربونو مستشرق فرانسوی همراه با ترجمۀ فرانسوی آن به چاپ رسيده است؛ 2. انس الفقير و عزّالحقير. وی اين كتاب را در 787ق / 1385م زمانی كه در قسنطينه بود، نوشت و موضوع آن معرفی شيخ ابومدين و شاگردان و پيروان وی است. در اين كتاب اطلاعات سودمندی راجع به مشايخ طريقت و صوفيان بنام معاصر مؤلف در سراسر افريقيه و مغرب آمده است. در واقع كتاب از يك سو بيانگر شخصيت و افكار و آراءِ صوفيانۀ ابن قنفذ است و از سوی ديگر نوعی سفرنامۀ صوفيانۀ او به شمار می‌آيد. با اينكه عمدتاً عرفانی است و به قصد معرفی صوفيان نوشته شده، در عين حال به اقتضای مورخ بودن مؤلف و نيز پيوندش با اميران و فرمانروايان، از نقل حوادث سياسی و اجتماعی روزگار نيز تهی نيست. اين كتاب در 1965م به كوشش محمد فاسی و ادولف فور در رباط به چاپ رسيده است؛ 3. الوفيات. اين كتاب ذيلی است بر اثر ديگر مؤلف با عنوان شرف الطالب فی اسنی المطالب (نويهض، مقدمه، 17). مؤلف در اين اثر فقط تاريخ درگذشت بسياری از شخصيتهای فقهی و علمی و احياناً سياسی اسلام را آورده است. كتاب با درگذشت پيامبر اسلام آغاز می‌شود و آنگاه به صحابۀ بنام اشاره می‌كند و بعد سال مرگ زنان پيامبر را می‌آورد؛ سپس قرن به قرن و در هر قرن نيز دهه به دهه به اعلام می‌پردازد و به همين ترتيب تا 807ق / 1404م ادامه می‌يابد. الوفيات در 1911م به كوشش مولوی محمد هدايت حسين در كلكته، در 1358ق / 1939م به كوشش هنری پرس در الجزاير و در ذيحجۀ 1390ق / 1971م به كوشش عادل نويهض در بيروت، چاپ شده است؛ 4. وسيلة الاسلام بالنبی عليه الصلاة و السلام . اين كتاب كه در زندگی و سيرۀ پيامبر اسلام است، در پنج باب و هر باب در چند فصل اصلی و فصول متعدد فرعی تدوين يافته و در هر فصل مطلب مورد نظر به كوتاهی و با رعايت گزيده‌گويی بيان شده است. وسيلة در 1404ق / 1984م نخستين‌بار به كوشش سليمان الصيد در بيروت چاپ شده است. 

ب ـ خطی

1. تحفة الوارد فی اختصاص الشرف من قبل الوالد. نسخه‌ای از آن در دارالكتب قاهره موجود است (نك‍ : GAL, S, II / 341)؛ 2. شرح ارجوزة الاحكام النجومية، نسخه‌ای از آن در مغرب (سلا) نگهداری می‌شود (نك‍ : حجی، 507)؛ 3. شرف الطالب فی اسنی المطالب، نسخه‌ای از آن در رباط موجود است (GAL, S، همانجا؛ نك‍ : دارالكتب، 1 / 254)؛ 4. طبقات علماء قسنطينۀ، نسخه‌ای از آن در الجزاير موجود است (نويهض، مقدمه، 17)؛ 5. شرح ارجوزة القيروانی، نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ سليمانيۀ استانبول نگهداری می‌شود (محمد بن عبدالكريم، 70-71)؛ 6. شرح الدلالة الكلية عن الحركات الفلكية، نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ دانشگاه پرينستون موجود است (حتی، 508, 639).
ابن قنفذ گاه شعر نيز می‌سروده است. برخی از اشعار او را ابن قاضی مكناسی (ص 155)، بابا تنبكتی (ص 76) و ابن مريم (صص 310-313) آورده‌اند.

مآخذ

 ابن قاضی مكناسی، احمدبن محمد، جذوة الاقتباس، رباط، 1973م؛ ابن قنفذ، احمدبن حسن، انس الفقير و عز الحقير، به كوشش محمد الفاسی و ادولف فور، رباط، 1965م؛ همو، الفارسية، به كوشش محمد شاذلی نيفر و عبدالمجيد تركی، تونس، 1968م؛ همو، الوفيات، به كوشش عادل نويهض، بيروت، 1403ق / 1983م؛ همو، وسيلة الاسلام، به كوشش سليمان الصيد المحامی، بيروت، 1404ق / 1984م؛ ابن مريم، محمد، البستان، الجزائر، 1326ق / 1908م؛ باباتنبكتی، احمد، «نيل الابتهاج»، همراه الديباج المذهب ابن فرحون، قاهره، 1351ق؛ حجی، محمد، فهرس الخزانة العلمية الصُبَيحية، كويت، 1406ق / 1985م؛ دارالكتب، خطی؛ شاذلی نيفر، محمد و عبدالمجيد تركی، مقدمه بر الفارسية (نك‍ : ابن قنفذ در همين مآخذ)؛ فاسی، محمد، مقدمه بر انس الفقير (نك‍ : ابن قنفذ در همين مآخذ)؛ قربانی، ابوالقاسم، زندگی‌نامۀ رياضی‌دانان دورۀ اسلامی، تهران، 1365ش؛ محمد بن عبدالكريم، مخطوطات جزائرية فی مكتبات اسطنبول، 1972م، نويهض، عادل، معجم اعلام الجزائر، بيروت، 1971م؛ همو، مقدمه بر الوفيات (نك‍ : ابن قنفذ در همين مآخذ)؛ نيز:

GAL ,S; Hitti, Ph.K. et al., Garrett Collection of Arabic Manuscripts, London, 1938.

حسن یوسفی اشکوری