ابن عنبه

اِبْنِ عِنَبه، سيد جمال‌الدين احمدبن علی بن حسين حسنی حسينی (ح 748- 828ق / 1347-1424م)، مورخ و نسب‌شناس شيعی. نسب وی چنانكه خود نوشته است، با 20 واسطه به امام علی بن ابی طالب (ع) می‌رسد، ابن عنبه از اعقاب عبدالله محض به شمار می‌رود، از اين رو تبار «حسنی ـ حسينی» دارد، زيرا از طريق پدر به امام حسن (ع) و از طريق مادر به امام حسين (ع) نسب می‌برد و به همين دليل است كه ابن عنبه را گاه حسنی (كيا گيلانی، 55) و گاه حسينی (قمی، هدية... ، 84) خوانده‌اند. همچنين ابن عنبه را داوودی نيز ناميده‌اند، زيرا محمد بن داوود بن موسی ثانی يكی از نياكان وی بود (كيا گيلانی، همانجا؛ قمی، الفوائد الرضوية، 21). شهرت وی به ابن عنبه از آن روست كه نيايش «عنبۀ اصغر» نام داشت كه به نوبۀ خود از اعقاب عنبة بن محمد وارد (عنبۀ اكبر) بود (ابن عنبه، عمدة الطالب، چاپی، 130). با اينهمه به نقل مدرس (8 / 127) برخی او را به نادرست ابن عنبسه، ابن عتبه و ابن عقبه ناميده‌اند. عنبۀ اكبر، جد قبيله‌ای از اشراف بنی‌الحسن بود كه در عراق و پيرامون حله می‌زيستند (زبيدی، 1 / 400). ابن عنبه احتمالاً در حِلّه زاده شد و از آغاز جوانی در زُمرۀ شاگردان ابوعبدالله محمد بن قاسم بن معيه ديباجی (د 776ق / 1374م)، نسب‌شناس بنام شیعی در آمد و نزد او فقه، حساب، ادب، شعر و تاریخ و نسب‌شناسی آموخت و از ملازمان و خاصان استاد شد. ابن عنبه در دوران آموزش از كتابها و استادان متعددی بهره برد، اما بی‌گمان بيشترين توشۀ علمی را از آثار ابن معيه برگرفت (ابن عنبه، همان، 169، 170، 272، 368). چنانكه از احوال او برمی‌آيد، پس از مرگ ابن معيه، وی به سير و سياحت پرداخت و به اصفهان و هرات و سمرقند و مكه و مذار (در دشت ميشان) سفر كرد و از بسياری نسب‌شناسان سود برد (همان، 21، 38، 81، 150، 151، 273، 277، 351).
ابن عنبه در طبقۀ شهيد اول قرار دارد و هر دو از طريق ابن معيه از علامۀ حلی روايت كرده‌اند (امين، 3 / 40).

آثـار

آثار بازمانده و يا منسوب به ابن عنبه جملگی در زمينه نسب‌شناسی است و از ارزش و اعتبار والايی برخوردار است. مهم‌ترين اثر او عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب است. ابن عنبه اين اثر را سه بار در حجمهای مختلف تحرير كرده است. تحرير نخست كه از همه مفصل‌تر، ولی نامنظم است، احتمالاً در 802ق انجام يافته و به امير‌تيمور گوركان تقديم شده، و به همين مناسبت به عمدة‌الطالب تيموری شهرت يافته است. مؤلف در آغاز كتاب تصريح می‌كند كه مطالب آن را به طور عمده از كتاب مختصر استادش، ابوالحسن علی بن محمد بن علی بن صوفی، و كتابی ديگر از شيخ ابوالنصر سهل بن عبدالله بخاری گرفته و نكاتی نيز از ساير منابع بدانها افزوده است (عمدة الطالب، خطی، 4). تحرير دوم به عمدة الطالب جلالی معروف است و مؤلف آن را در 812ق با گزينش حدود دو سوم از تحرير نخستين و تنظيم آن در سه باب و تقسيم هر باب به چند فصل و افزودن مقدمه‌ای، برای جلال‌الدين حسن بن علی بن حسن بن محمد حسينی تدوين كرده است (عمدة الطالب، چاپی، 18- 19). ابن عنبه تحرير سوم را برای سلطان شريف محمد بن فلاح مشعشعی، جدّ سادات حاكم حويزه تهيّه كرده و در 10 صفر 827 از آن فراغت يافته است (آقابزرگ، 15 / 337-339). مرعشی نجفی اين سه را كبری، وسطی و صغری نام نهاده است (ص 43). نسخه‌های خطی عمدة الطالب تيموری در كتابخانه‌های مرعشی (همانجا)، دانشگاه تهران (مركزی، 2 / 630)، جامع كبير صنعا (فهرس، 615) و حكيم (نجف، 1 / 45-46) موجود است. عمدة‌الطالب جلالی در 1318ق / 1900م در بمبئی و در 1358ق / 1939م در نجف و در 1380ق / 1961م در همانجا و به كوشش محمد حسن آل طالقانی چاپ شده است. به گفتۀ آقا بزرگ (15 / 339) نسخه ای از عمدة الطالب مشعشعی كه آغاز و پايان ندارد، در كتابخانۀ شيخ علی آل كاشف الغطاء در نجف موجود است .
ابن عنبه در ديباچۀ دو تحرير نخست گويد اين كتاب را از آن رو نوشته است كه گروهی در تبارنامۀ آل ابی طالب ترديد كرده‌اند (عمدة‌الطالب، خطی، 4، عمدة الطالب، چاپی، 18). وی در عمدة‌الطالب جلالی پس از يك ديباچه در مقدمه‌ای مفصل نياكان حضرت ابراهيم (ع) و سپس فرزندانش را تا ابوطالب بر می‌شمرد و سپس از فرزندان ابوطالب: عقيل، جعفر و علی (ع) ياد می‌كند و طی فصولی فرزندان اينان را به اختصار می‌آورد. در نهايت با تفصيل بيشتری نسل علی بن ابی طالب (ع) را از طريق فرزندانش: حسن (ع)، حسين (ع)، محمد حنفیه، عباس و عمر اطرف در پنج فصل بيان می‌كند. در اين گزارشِ نسب‌شناسانه اطلاعات كوتاه، اما مفيدی از چگونگی گسترش تيرۀ علويان در سرزمينها و محل سكونت ايشان آمده است كه برای تاريخ‌نگاران راهنمای خوبی است. در پايان كتاب اصطلاحات نسب‌شناسی آمده كه معلوم نيست از خود مؤلف باشد. مورخان و محدثان متأخر همچون كيا گيلانی در سراج‌الانساب، حر عاملی در امل‌الآمل و مجلسی در بحار‌الانوار از كتاب عمدة‌الطالب بسيار بهره برده‌اند. كتاب ديگر ابن عنبه الفصول الفخرية فی اصول البرية، به زبان فارسی است كه در 1346ش به كوشش جلال‌الدين حسينی محدث ارموی در تهران چاپ شد. اين كتاب دارای يك مقدمه و سه فصل است، عنوان مقدمه «در بيان منشأ نسل» است. طی اين كتاب، تبار بشر از آدم تا نوح به اختصار بيان شده است، سپس فرزندان نوح با گستردگی بيشتر و طبقه‌بندی روشن‌تری دنبال شده و اعقاب هر يك از فرزندان نوح، به ويژه پادشاهان منطقۀ بين‌النهرين و ايران و جاهای ديگر ذكر گرديده‌اند. دامنۀ اين نسب‌شناسی به قبايل عرب و اجداد و نياكان پيامبر كشيده شده و به ابوطالب پيوند می‌يابد و در نهايت فرزندان ابوطالب به سبك و سياق عمدة الطالب جلالی بررسی و مرتب شده‌اند. وی در اين كتاب گاه به نقد آراء ديگران پرداخته است (ص 189). شباهت اين كتاب به عمدة‌الطالب جلالی چنان است كه برخی آن را ترجمۀ كتاب اخير دانسته‌اند.
ابن عنبه اين كتاب را برای فخرالدين حسن بن شمس‌الدين محمد، از نوادگان امام زين‌العابدين (ع) كه از عالمان سبزوار بود، نوشت (صص 3، 4) آثار ديگر ابن عنبه كه نسخه‌های خطی آنها در دست است، از اين قرارند: بحرالانساب فی نسب بنی هاشم (عربی)، كه در آستان قدس (آستان، 76)، دارالكتب مصر (خديويه، 5 / 17)، معهد المخطوطات العربية (وكيل، 2(4) / 59) و كتابخانۀ حكيم در نجف (نجف، 2 / 196) وجود دارد؛ التحفة الجمالية فی انساب الطالبية (فارسی)، كه نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ مرعشی قم موجود است (مرعشی، 43). زركلی (1 / 177) از كتابی خطی به نام رسالة فی اصول شجرة السادة آل ابی علوی، تأليف وی نيز نام می‌برد.
آقابزرگ (2 / 376) كتاب ديگری تحت عنوان انساب آل ابی طالب به ابن عنبه نسبت داده و احتمال داده كه اين كتاب ترجمۀ عمدة الطالب با تغييراتی اندك است.
مذهب ابن عنبه محل تأمل است. برخی در شيعی بودنش ترديد كرده‌اند (دوانی، 4 / 324). چنين ترديدی روا نمی‌نمايد، اما امامی بودن وی قطعی به نظر نمی‌آيد. برخی او را زيدی دانسته‌اند (اعلمی، 3 / 199)، آنچه اين احتمال را تقويت می‌كند، برخی اشارات و تعبيرات اوست. مثلاً دربارۀ امام دوازدهم (ع) می‌گويد: «ثانی عشر الائمة عند الامامية و هو القائم المنتظر عندهم» (عمدة الطالب، چاپی، 199) و مهم‌تر از آن در ديباچۀ عمدة الطالب تيموری (ص 5-6)، آنجا كه از اوصاف اميرتيمور سخن می‌گويد، او را بدين عبارت می‌ستايد: «... صاحب الملكات العلية و الانباء النبوية، و الفصاحة الصديقية، و الحصانة الفاروقية و السماحة النورية، و الحماسة المرتضوية ... ». با اينهمه شيعی امام بودن او محتمل‌تر و پذيرفتنی‌تر می‌نمايد. به ويژه كه او شاگرد و داماد ابن معيۀ شيعی بود و بخش نخستين زندگيش را در خدمت او به سر برد و از چشمۀ فكری و اعتقادی و معنوی او سيراب گشت و همواره به استاد وفادار ماند.

مآخذ

آستان قدس ف، فهرست؛ آقابزرگ، الذريعة؛ ابن عنبه، احمدبن علی، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، تيموری (كبری)، خطی مشكوة، شم‍ 181؛ همو، عمدة الطالب جلالی (وسطی)، به كوشش محمد حسن آل طالقانی، نجف، 1380ق / 1961م؛ همو، الفصول الفخرية، به كوشش جلال‌الدين محدث، تهران، 1387ق / 1967م؛ اعلمی، سليمان، دائرة المعارف، قم، 1375ق / 1955م؛ امين، محسن، اعيان الشيعة، به كوشش حسن امين، بيروت، 1403ق / 1983م؛ خديويه، فهرست؛ زبيدی، تاج العروس؛ زركلی، اعلام؛ دوانی، علی، مفاخر اسلام، تهران، 1364ش؛ فهرس مخطوطات المكتبة الغربية بالجامع الكبير بصنعاء، به كوشش احمد محمد عيسوی و محمد سعيد المليح، اسكندريه، منشأة المعارف؛ قمی، عباس، الفوائد الرضوية، تهران، 1327ش؛ همو، هدية الاحباب، تهران، 1363ش؛ كياگيلانی، احمدبن محمد، سراج الانساب، به كوشش مهدی رجايی، قم، 1409ق / 1988م؛ مدرس، محمدعلی، ريحانة الادب، تبريز، 1346ش؛ مرعشی نجفی، شهاب‌الدين، مقدمۀ المجدی علی بن محمد عمری، به كوشش احمد مهدوی دامغانی، قم، 1409ق / 1988م؛ مشكوة، خطی؛ نجف، محمد مهدی، فهرست المخطوطات المصورة فی مكتبة الامام الحكيم العامة، نجف، 1399ق؛ وكيل، مختار، فهرست المخطوطات المصورة، قاهره، 1390ق / 1970م.

حسن یوسفی اشکوری