ابن عمار، ابوالعباس

اِبْنِ عَمّار، ابوالعباس احمد بن عبيدالله بن محمد بن عمار ثقفی (د پس از310ق / 922م)، كاتب، محدّث، مؤلف شيعی بغدادی. برخی به جای ابن عمّار، ابن عماد نوشته‌اند (آقابزرگ، 1 / 313، 318، 319، جم‍؛ قس: ابن نديم، چ فلوگل، 148) كه نادرست است. وی از بزرگان شيعه بود و بعضی او را از قدريه دانسته‌اند (ذهبی، 1 / 118؛ ابن حجر، 1 / 219). ابن رومی (3 / 913-914) نيز در شعر خود به قَدَری بودن وی اشاره كرده است. از ابن عمار در چند مأخذ با عنوان «حمار العُزير» ياد شده است (خطيب، 4 / 252؛ صفدی، 7 / 172) كه بی‌گمان اين لقب را اهل سنت آن زمان به طعن و استهزاء به او داده بوده‌اند. ابن رومی كه در اشعار خود به ابن عمار اشاراتی دارد، او را، به سبب اينكه اهل جدال بوده، با عُزير مقايسه كرده است (نك‍ : 1 / 232- 238، جم‍‌ ‍). ياقوت (3 / 235) گويد: ابن رومی ابن عمار را «عزير» خواند. ابن عمار گفت: به چه سبب مرا چنين ناميدی؟ گفت: عزير با خدای خود مجادله كرد كه چرا خون 000‘70 تن اسرائيلی به دست بختنصر ريخته شد. خداوند به او وحی كرد كه اگر مجادله را رها نكنی، نام تو را از ديوان نبوت محو می‌كنم (قس: ابن شاكر، ذيل وقايع سنۀ 314ق).
ابن عمّار از وابستگان قاسم بن عبيدالله وزير عباسی و نيز فرزند او بود و با ابن جراح (ه‍ م) محمد بن داوود مصاحبت داشت و او را با وی مباحثات و اخباری است (ابن نديم، 166). ابن رومی به سبب دوستی با ابن عمار كه در فقر می‌زيست و پرخاشگر بود، اشعاری می‌سرود و آنها را به وی نسبت می‌داد تا دل مصاحبان او را به دست آورد، چنانكه ابن عمار به پايمردی همو، به ملازمت ابن جراح درآمد و او برای ابن عمار مقرّری تعيين كرد. با اينهمه وی با شاعر بغداد درآويخت و او را به باد انتقاد گرفت و هجو و عيب جويی كرد، و شگفت آنكه چون ابن رومی درگذشت، كتابی در تفضيل او با گزيده‌ای از اشعارش نوشت كه آن را بر مردم املا می‌كرد (صفدی، 7 / 172-173؛ ياقوت، 3 / 237-240).
ابن عمار از ابن جراح روايت حديث می‌كرد (ابن نديم، همانجا) و نيز از پدرش عبيدالله، عثمان بن ابی شيبه، سليمان بن ابی شيخ، عمر بن شبّه، اسحاق بن ابی اسرائيل، محمد بن قاسم معروف به مانی موسوس و ديگران روايت كرده است. احمد بن جعفر بن سلم قاضی ابوبكر ابن جعابی، ابن زنجی كاتب، ابوعمر ابن حيويه، ابوالفرج اصفهانی و ديگران از او روايت نموده‌اند (ابوالفرج، 6 / 157، 7 / 157؛ خطيب، 3 / 169، 4 / 252-253؛ صفدی، 7 / 171؛ ياقوت، 3 / 233؛ ابن نجار، 2 / 140). ابن اثير هم از ابن عمار اخباری نقل كرده است. از جمله در يك مورد به روايت از او از گرايش سختِ مأمون به علويان و نيكيهايش به آنان سخن گفته است (6 / 438).
ابن عمار شعر نيزمی‌سرود و ياقوت (3 / 241) و ابن شاكر (صص 154-155) قطعه شعری از او به نقل از معجم‌الشعراء مرزبانی نقل كرده‌اند، ولی به گفتۀ فراج (ص 516) اين قطعه در نسخۀ خطی ناقصی از معجم كه در اختيار او بوده، نيامده است.

آثـار

ابن عمار آثار متعددی داشته است، اما با بررسی فهرستهای موجود معلوم گرديد كه از هيچ كدام از آنها نسخه‌ای در دست نيست. عناوين آثار او چنين است: كتاب المبيّضة، كه دربارۀ مقاتل طالبّيين (آل ابی طالب) است، الأنواء، مثالب ابی نواس، اخبار سليمان بن ابی شيخ، الزيادات فی اخبار الوزراء ابن جراح، اخبار حُجر بن عدی، اخبار ابی نواس، اخبار ابن الرومی و الاختيار من شعره، المناقضات، اخبار ابی العتاهية رسالة فی بنی امية، رسالة فی تفضيل بنی هاشم و اوليائهم و ذم بنی امية و اتباعهم، رسالة فی امر ابن المحرز المحدث، رسالة فی مثالب معاوية و اخبار عبدالله بن معاوية بن جعفر (ابن نديم، 166؛ همو، چ فلوگل، 48؛ ياقوت، 3 / 240). ظاهراً مطالبی از كتاب اخير در الاغانی آمده است (سزگين، 2(3) / 56؛ قس: ابوالفرج، 11 / 73-76).
سال وفات ابن عمار در منابع به اختلاف ياد شده است: ياقوت در يكجا (3 / 241، به نقل از مرزبانی)، 310ق و در جای ديگر (3 / 233)، 314ق (قس: خطيب، 4 / 253) و ابن نديم (ص 166)، 319ق ضبط كرده‌اند.

مآخذ

آقابزرگ، الذريعة؛ ابن اثير، الكامل؛ ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، لسان الميزان، حيدرآباد دكن، 1329ق؛ ابن رومی، علی بن عباس، ديوان، به كوشش حسين نصار، قاهره، 1393ق / 1973م؛ ابن شاكر كتبی، محمد، عيون التواريخ، نسخۀ خطی كتابخانۀ احمد ثالث، شم‍ 2922؛ ابن نجار، محمدبن محمود، ذيل تاريخ بغداد، به كوشش قيصر فرح، بيروت، دارالكتب العلمية؛ ابن نديم، الفهرست؛ همان، به كوشش گوستاو فلوگل، لايپزيگ، 1871م؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، بولاق، 1323ق؛ خطيب بغدادی، احمدبن علی، تاريخ بغداد، قاهره، 1349ق؛ ذهبی، محمدبن احمد، ميزان الاعتدال، به كوشش علی محمد بجاوی، بيروت، 1382ق / 1963م؛ سزگين، فؤاد، تاريخ التراث العربی، ترجمۀ محمود فهمی حجازی، رياض، 1403ق / 1983م؛ صفدی، خليل بن ایبک، الوافی بالوفيات، به كوشش احسان عباس، بيروت، 1389ق / 1969م؛ فراج، عبدالستار احمد، تكمله بر معجم الشعراء مرزبانی، قاهره، 1379ق / 1960م؛ ياقوت، ادبا.

جعفر شعار