جوهری صغیر

جوهَریِ صَغیر، ابوهادی شمس الدین محمد بن احمد خالدی (1151-1215ق / 1738-1800م)، فقیه و ادیب شافعی شاذلی و از مؤلفان پرکار سدۀ 12ق / 18م مصر.
وی از خاندانی اهل علم بود؛ پدر و برادر بزرگش، احمد، هر دو از عالمان زمان خود و مدتها متصدی تدریس در جامع‌الازهر بودند (جوهری، احمد، گ 2 بب‍ ‌). او که از دو برادر دیگرش، احمد و عبدالفتاح کوچک‌تر بود، به جوهری صغیر اشتهار یافت. وی علوم اولیه و قرائت را نزد پدر و برادرش و نزد دیگر مشایخ زمان خود همچون خلیل مغربی و محمد فرماوی آموخت. از محمد ملوی اجازۀ روایت دریافت کرد و در مجالس درس اصول و فقه اجهوری شرکت کرد و مدتی در ملازمت او بود و همین امر زمینۀ تدوین شرحی بر نظم اجهوری در اعراب بسمله شد. وی از دیگرانی چون شیخ علی صعیدی و جبرتی (پدر) علوم فراوانی را بیاموخت. او دهۀ دوم زندگانی خود را می‌گذراند که همراه با پدر در 1168ق به حج رفت و مجاور شد؛ به سبب جایگاه علمی و اجتماعی پدر، توانست این مدت را نزد عبدالله بن ابراهیم میرغنی، صاحب طائف سپری کند و در علم حدیث از او بهره بَرَد. وی مجموعه‌ای از روایات برگرفته از عبدالله میرغنی را گرد آورده است که نسخه‌ای از این تقریرات نیز موجود است (نک‍ : مردم بک، 161؛ ازهریه، 1 / 432)؛ همچنین المعجم الوجیز استاد را نیز شرح نمود (کحاله، 589). جوهری چون به مصر بازگشت، در مقام آموزش قرار یافته بود و در مدرسۀ اشرفیه به تدریس پرداخت. در برخی از منابع به شاگردان او همچون حسین بن عبدالرحمان منزلاوی، خطیب جامع مشهد حسینی مصر و علی بن امیر جزایری مالکی شاذلی (د 1236ق / 1823م) اشاره شده است (بیطار، بش‍ ؛ بوخاری، بش‍‌ ). چندین نسخۀ خطی مشتمل بر برخی اجازات وی به شاگردان و راویانش موجود است که از آن جمله می‌توان به اجازۀ او به احمد شعرانی، حسین رشیدی شافعی و دیگران اشاره کرد (نک‍ : فهرست ... ، 1 / 92؛ سید، 1 / 44).
در منابع به ابرام او بر دوری‌گزینی از مردم تصریح شده است. در همین راستا از ایجاد ارتباط با امرا نیز ابا داشت. با مرگ برادرش احمد که تصدی درس و وعظ پدر به او رسیده بود، مردم از خواص و عوام نزد جوهری صغیر شتافتند و به عنوان جانشین برادر، مسند اقراء و تدریس در الازهر را به او پیشنهاد کردند، اما او سر باز زد و همان حلقۀ درس در اشرفیه را ادامه داد. وی بار دیگر در 1187ق به حج رفت و یک سال مجاور شد. در آنجا حلقۀ درسی تشکیل داد و دانش‌اندوزان بسیاری نزد او به فراگیری دانش پرداختند. به نظر می‌رسد که فزونی دوری‌گزینی او از جماعت، مردم را بیشتر به سمت وی مشتاق می‌کرد؛ چنان‌که اشتهار او در سرزمینهای شرق و غرب از هند، حجاز، شام و غرب اسلام اسباب آن را فراهم آورده بود، تا کسان، فارغ از دانش‌اندوزی، برای زیارت هم نزد او بشتابند. آخرین سفر حج او در 1199ق با خانواده‌اش بود. اگر چه وی قصد داشت برای همیشه آنجا بماند، اما پس از یک سال مجاورت، بار دیگر به دیار خود، مصر بازگشت. او در این سفر توانست مقادیر بسیاری کتابهای نفیس تهیه کند و با خود به مصر ببرد. با درگذشت احمد دمنهوری حنفی در 1192ق، مناقشات پرسابقۀ حنفیان و شافعیان برای تصدی امور جامع الازهر بار دیگر نمود یافت. امیران حنفی با توجه به گرایش خود، شیخ عبدالرحمان عریشی را به این سمت برگزیدند، اما این موضوعی نبود که شافعیان را خوش آید. بدین ترتیب با توجه به جایگاه علمی و اجتماعی جوهری، شافعیان نزد وی روانه شدند و او را بدین مهم دعوت کردند. جوهری از سویی دوری از مردم و خلوت را برگزیده بود و از سویی وظیفۀ خود می‌دانست که پیشینۀ شافعیان در تصدی امور اقراء و تدریس الازهر را پاس دارد. او اگر چه این خواست بزرگان شافعی را نپذیرفت، اما با ایشان عهد کرد تا فردی که در منظر ایشان دارای بیشترین میزان صلاحیت است، یعنی احمد عروسی را بر آن جایگاه بنشاند. امیران وقت اگرچه در بادی امر پیشنهاد وی دربارۀ احمد عروسی را نپذیرفتند، اما او با همراهی مشایخ شافعی در آرامگاه شافعی تحصن کردند تا آنکه درباریان ناگزیر به پذیرش خواست ایشان شدند. تصریح منابع به اینکه در زمان درگذشت احمد عروسی (1208ق / 1794م) و بحث برای جانشینی مشیخۀ الازهر، جوهری برای زیارت آستان سیدی احمد بدوی (سرسلسلۀ طریقۀ بدویه) به سفر رفته بود، و به همین سبب عبدالله شرقاوی شافعی به ولایت مشیخۀ آنجا برگزیده شد، اگرچه از جایگاه علمی شرقاوی نمی‌کاهد، اما اشارتی به جایگاه والای جوهری صغیر است.
جوهری در سالهای پایانی عمر خویش شاهد یکی از مهم‌ترین رخدادهای تاریخ مصر در آن سده، یعنی حمله و اشغال آن سرزمین توسط قوای فرانسه به سرکردگی ناپلئون بناپارت در 1213ق / 1798م بود. بر اساس همین رخداد، بسیاری از امور سررشتۀ خود را از دست داد و جایگاههای اجتماعی دستخوش آسیب گشت؛ در این راستا خانه و کاشانه و انبوهی کتابهای جوهری که در طی سالیان گردآوری شده بود، از میان رفت. پس از دو سال جوهری بر اثر بیماری درگذشت و پیکر او را در کنار قبر پدر و برادرش در زاویۀ قادریه به خاک سپردند (جبرتی، 2 / 440-442).
جایگاه فرهنگی و علمی جوهری را بیش از هر چیز باید در مجموعۀ بازمانده از آثار او به‌ویژه در زمینۀ دانشهای فقه، عقاید، تصوف و ادب عرب جست‌و‌جو کرد. انبوهی از آثار جوهری در اصول و فقه با دو رویکرد تألیفات کلی و تک‌نگارها را می‌توان در کتابخانه‌های مختلف جست. جوهری در علم اصول کتاب مرقی الوصول الى معنی الاصولی و الاصول را در 1183ق و نیز حلیة ذوی الافهام بتحقیق دلالة العام را تألیف نموده است (عبدالموجود، سراسر اثر؛ خدیویه، 2 / 264؛ ازهریه، 2 / 42). در زمینۀ فقه شافعی فتح الرحمٰن فی سهولة التوجه و اتمام الارکان (همان، 2 / 564)، نهج‌الطالب لاشرف المطالب (همان، 2 / 632) و شرح آن اتحاف الراغب (گ 3، جم‍ ‌)، و نیز حاشیه بر فتح القریب المجیب (غایة المختار) ابن‌قاسم غزی نمونه‌هایی قابل توجه‌اند. وی در تک‌نگارهایی همچون مجموع المنثور فی مسألة الساجور، در طهارت (همان، 2 / 607، 3 / 66) و ملحة لطیفة و منحة شریفة، در کیفیت اثبات ماه رمضان (همان، 2 / 612) برخوردی فرعی و زیر مجموعی به فقه داشته است (قس: شیخو، 1 / 9).
در زمینۀ عقاید و فرق پیش از هر چیز باید گفت خاندان جوهری از بزرگان شاذلی در مصر بودند و نام جوهریه یا جوهریۀ خالدیه را می‌توان در شمار طرق و سلسله‌های فرعی شاذلی یاد کرد؛ نامی که از انتساب به خاندان ایشان برگرفته شده است. این در حالی است که در میان امامان شاذلی متأخر، به نام سیدی شیخ جوهری کبیر نیز اشاره شده است («شیوخ ... »، بش‍‌ ). جوهری صغیر نیز بر مسلک خاندان خود بود. گرایش ویژۀ او به خلوت‌گزینی و دوری از مردم، امیران و درباریان، تصریح منابع به محاسبۀ نفس و نیز چرایی زیارت وی از مقبرۀ احمد بدوی هم مبتنی بر همین گرایشهای صوفیانۀ او ست. او و خاندانش را باید از فروع فرقۀ احمدیه ـ بدویه از شاذلیه دانست؛ دور نیست که پافشاری وی درگزینش شیخ احمد عروسی به مشیخۀ الازهر، خود به سبب نزدیکی اندیشۀ ایشان با فرقۀ عروسیۀ مصر از طرق شاذلی بوده باشد (نک‍ : ه‍ د، ابن‌عروس). برخی از تألیفات جوهری صغیر در همین راستا صورت پذیرفته که نمونۀ اجلای آن شرح حزب شاذلی است که در 1201ق به درخواست برخی از نزدیکانش نگارش یافته است (نک‍ : گ 3، 40). آثار التنویر بشرح حزب الکبیر و رساله در احوال النفس از دیگر آثار او در این زمینه است (ازهریه، 6 / 329؛ GAL, S, II / 744).
گرایش صوفیانۀ جوهری صغیر اسباب آن را فراهم آورد تا وی با چنین رویکردی به مفهوم پر اهمیت توحید بنگرد. بارقة التمهید بفهم خلاصة التوحید، که آن را در 1180ق تألیف نمود (سید، 1 / 95، 297)؛ لطائف التوحید، در شرح بر منقذة العبید پدرش، احمد جوهری (همو، 2 / 277)؛ و نظم الجواهر الایمانیة فی سلک العقائد النسفیة، در شرح عقاید نسفی (خدیویه، 2 / 58؛ تیموریه، 4 / 138) همه نمونه‌هایی از این رویکرد جوهری است (برای دیگر موارد، نک‍ : ازهریه، 3 / 187، 190، 294، 298).
دانش ادب نیز زمینۀ مورد عقلاقۀ جوهری صغیر به‌نظر می‌رسد، چنان‌که در برخی موارد از بررسیهای فقهی‌اش هم با منظر ادبی بدان می‌نگرد (مثلاً نک‍ : اتحاف ... ، گ 3-4، جم‍‌‌ ). توانایی وی در این علم سبب گشته تا لویس شیخو نام وی را در کتاب خود که به شرح حال ادیبان سدۀ 13ق پرداخته است، بگنجاند (شیخو، همانجا). کتاب پراشتهار اتحاف اولی الاحباب بشرح ما یتعلق من الاعراب در نحو (قاهره، 1278ق)، نمونه‌ای از تألیفات جوهری صغیر در زمینۀ ادب عرب با موضوع نحو است. آثاری مانند اتحاف الکامل ببیان تعریف العامل (ازهریه، 4 / 102)، التحفة البهیة على نظم الآجرومیة‌ (همان، 4 / 120)، زهر الافهام فی تحقیق الوضع و ما له من الاقسام (همان، 4 / 53)، شرح (على لامیة) الجزریة (سید، 2 / 21)، القول المشفی لتحقیق تعریف الشکر العرفی ( آلوارت، شم‍‌ 7059). اللوامع الالمعیة علی المنظومة الجزائریة (دوسلان، شم‍ 1269)، و مفتاح الارتقاء و النهوض الى فهم الرجز المفروض فی علم مایقصد فی العروض (سید، 3 / 84) از تألیفات ساخص وی در زمینۀ ادب عرب است. وی افزون بر آنکه به بخشهایی گوناگون از علم ادب عرب التفات داشته و آثاری در آن زمینه‌ها تألیف نموده، با گریزی از این دانش، به موضوع اِعراب قرآن قدم نهاده که شرح وی بر نظم الاجهوری فی اعراب البسملة نمونه‌ای از این دست است.

مآخذ

ازهریـه، فهرست؛ بوخـاری، محمد، «علماء و جهود مغمورة»، انساب (مل‍‌ ). بیطار، عبدالرزاق، حلیة البشر فی تاریخ القرن الثالث العشر (نک‍ : مل‍ ، اسلامپورت)؛ تیموریه، فهرست؛ جبرتی، عبدالرحمان، عجائب الآثار فی التراجم و الاخبار، بیروت، دارالجیل؛ جوهری، احمد، اجازات، نسخۀ تصویری موجود در کتابخانۀ مرکز؛ جوهری صغیر، اتحاف الراغب الى نهج‌الطالب، نسخۀ تصویری موجود در کتابخانۀ مرکز؛ همو، شرح حزب شاذلی، نسخۀ تصویری موجود در کتابخانۀ مرکز؛ خـدیویه، فهرست؛ سید، خطی؛ شیخو، لویس، تاریخ الآداب العربیة فی القرن التاسع عشر، بیروت، 1343ق / 1924م؛ «شیوخ التصوف فی العصر الحدیث»، الشیخ الاکبر محیی‌الدین ابن‌العربی (نک‍ : مل‍ ، ابن العربی)؛ عبدالموجود، حسن، «کتب السحر فی قمقم مختوم»، صحیفة الوقت البحرینیة (نک‍ : مل‍ ، الوقت)؛ فهرست المخطوطات دارالکتب المصریه، قاهره، 1375ق / 1956م؛ کحاله، عمر رضا، المستدرک على معجم المؤلفین، بیروت، 1409ق؛ مردم بک، خلیل، اعیان القرن الثالث عشر، قاهره، 1977م؛ نیز:

Ahlwardt ; Ansab, www.maachoubouchema.maktoobblog.com / 1332048 / % D8%B9 ... ; De Slane ; GAL, S; Ibnalarabi, www.ibnalarabi.com / forum / forum_topics.asp? FID=18 & PN=3; Islamport, www.islamport. com / b / 4 / tareekh / %DF%CA; Alwaqt, www. alwaqt. com / art.php? aid= 132742.

فرامرز حاج منوچهری