جوناگره

جوناگَرْه، یا جوناگده، ناحیه و شهری تاریخی با همین نام در جنوب غربی ایالت گجرات در هند. ناحیۀ جوناگره در جنوب غربی شبه جزیرۀ کاتهیاوار واقع شده، و از جنوب غرب به‌دریای عرب محدود است. این ناحیه به‌جز در تپه‌ها و جنگل گیرنار، زمینهای هموار دارد و مساحت آن 607‘10 کمـ 2 است. شهر جوناگره مرکز آن در °21 و ´31 عرض شمالی و °70 و´36 طول شرقی واقع شـده است و بخشـی از جلگـۀ کم ارتفاع کاتهیاوار را تشکیل ـ می‌دهد. میانگین بارندگی جوناگره 844 میلی‌‌متر است. پارک ملی در نزدیکی جوناگره تنها مکانی است که هنوز شیر آسیایی در آنجا به حیات خود ادامه می‌دهد (جانسن، 289؛ بریتانیکا).

تاریخچه

آثار و بقایای برجای مانده از دوران باستان و دوران اسلامی جوناگره نشان از پیشینۀ کهن این ناحیه دارد. از آن جمله می‌توان به این آثار اشاره کرد: کتیبه‌ای از چاندراگوپتا از سلسلۀ موریا که در آن دستور ساختن سدی را صادر کرده است؛ 14 فرمان آشوکا (د 238 ق‌م) بر صخره‌های گیرنار که شامل پندها و راهنماییهای او برای مردم خویش است؛ غارهای بودایی با تاریخ سدۀ 3 ق‌م و کتیبه‌هایی از سدۀ 9 ق / 15 م که دربارۀ کشاکش سیاسی ساکنان منطقه است؛ زیارتگاه زائران چینی بر فراز تپۀ گیرنار، و معبد مشهور سومنات (مجومدار، «هند ... »، 238، «تاریخ ... »، 27؛ سرکر، 242-276؛ موهان، 43, 46؛ داف، 33 ؛ «عصر ... »، 27؛ بریتانیکا).
سلطـان محمـود غزنوی (سل‍‍ 389-421ق / 999-1030م) در لشکرکشی به هند، راجپوتها را شکست داد و تا جوناگره پیش رفت و معبد سومنات را که پرستشگاه اصلی هندوها بود، در 416ق / 1025م ویران کرد و به دستور وی مسجدی در محل معبد ساخته شد (منهاج سراج، 1 / 229؛ شبانکاره‌ای، 56-57؛ خوافی‌خان، 3 / 6).
براساس کتیبه‌های جوناگره، در 685 ق / 1286م این شهر مرکزِ «صدر» (ظاهراً نماینده یا سرپرست) مسلمانان بود که بر اعزام زائران مسلمان برای سفر به مکه از طریق بندر بلاول نظارت داشت (EI2, II / 597).
در 697 ق / 1298م الغ‌خان برادر سلطان علاءالدین خلجی در لشکرکشی به این ناحیه بقایای معبد سومنات را ویران کرد و در 750ق / 1349م محمد بن تغلق پس از مدتی انتظار، سرانجام قلعۀ جوناگره را به تصرف درآورد (داف، 222؛ EI2، همانجا).
جوناگره بارها از سوی سلاطین گجرات مورد تاخت و تاز قرار گرفت. در 797ق / 1395م و 804 ق / 1402م ظفرخان، سلطان گجرات بـه سومنات لشکر کشید. احمدشاه اول (سل‍‍ 814-846 ق / 1411-1442م) نیز در 817 ق با شکست راجۀ جوناگره، قلعۀ آن را تصرف کرد (پاول ـ پرایس، 210).

محمـودبیگـره (حک‍ 863-917ق / 1459-1511م) پس از یک بار شکست در فتح قلعۀ جوناگره در 871 ق، سرانجام در 876 ق آنجا را تصرف کرد (اسمیث، 276؛ داف، 261) و نام شهر را به «مصطفى‌آباد» تغییر داد (راس، 310؛ مارشال، 612)، اما جوناگره همچنان نام اصلی خود را حفظ کرد. از آن پس بسیاری از علما و دانشمندان مسلمان از احمدآباد گجرات به جوناگره رفتند و در آنجا اقامت گزیدند (EI2، همانجا). جوناگره تحت حکمرانی سلاطین گجرات بـود تـا اینکه در دورۀ پادشاهی اکبر (سل‍ 963-1014ق / 1556-1605م) توسط اعظم‌خان حکمران گجرات در 998ق به اطاعت بابریان درآمد (بدائونی، 2 / 261، 270-271؛ بهکری، 2 / 327) و مانند قسمتی از صوبۀ گجرات فوج‌دارانی از سوی نظام گجرات برای آن تعیین می‌شدند («فرهنگ ... »، XIV / 236؛ EI2، همانجا). از میان این فوج‌داران می‌توان در دورۀ اکبر از راجه رأی سنگه (بدائونی، همانجا)، در دورۀ جهانگیر از خرم پسرخان اعظم ( توزک ... ، 89) و در دورۀ اورنگ‌زیب از قطب‌الدین خویشگی نام برد (بختاورخان، 1 / 143، 235، 284-285؛ خوافی‌خان، 2 / 129؛ قابل‌خان، 2 / 1100).
از 1148ق / 1735م خاندان نوابان مسلمان جوناگره قدرت را در اختیار گرفتند و نزدیک به دو سده (1735-1947م) بر آنجا حکومت کردند. نیای آنها بهادر خنجی‌بابی از افغانستان به هند مهـاجرت کرده، و به خدمت همایون (سل‍ 937-963ق / 1531-1556م، در دو مرحله) در‌آمده بود. پس از آن افراد این خانواده در طی حکومت 5 پادشاه بابری از صاحب‌منصبان برجسته بودند و سالها نیز به عنوان فوج‌داران جوناگره خدمت کردند. در پی ضعف صوبه دارگجرات، شیرخان بابی که فوج‌دار جوناگره بود، دوست‌علی، فوج‌دار محلی را بیرون راند و به عنوان نخستین نواب جوناگره (حک‍ 1161-1171ق / 1748-1758م) استقلال خود را اعلام، و حکومت نوابان جوناگره را بنیان گذاشت. پس از وی جانشینانش بر جوناگره فرمان راندند (نک‍ : «جوناگده»، npn.).
در آغـاز استقلال هند، محمـد کاتب خنجـی سوم (حک‍ 1330-1378ق / 1911-1959م) ترجیح داد که جوناگره تحت حاکمیت پاکستان باشد و در 15 اوت 1947 موافقت خود را با الحاق جوناگره به پاکستان اعلام کرد؛ اما در پی مخالفت اکثریت هندوهای جوناگره، ناچار شد با خانوادۀ خود به پاکستان مهاجرت کند و در 24 اکتبر همان سال نیروهای هندی، جوناگره را تحت کنترل خود درآوردند و در 9 نوامبر عامل خود را در شهر تعیین کردند. پس از رفراندوم 20 فوریۀ 1948 / اول اسفند 1326، جوناگره از 1949م تا 1956م ضمیمۀ ایالت سوراشترا شد و پس از آن سوراشترا قسمتی از بمبئی شد و بمبئی نیز در 1960م / 1229ش به دو ایالت گجرات و مهاراشترا تقسیم شد و جوناگره به ایالت گجرات پیوست («جوناگده»، npn.؛ «جوناگره»، npn.).
در طی حکومت نوابان جوناگره، به‌ویژه در دورۀ محمدکاتب خنجی دوم (حک‍ 1269-1300ق / 1852-1882م) و محمد رسول‌خان (حک‍ 1310-1329ق / 1892-1911م)، اقدامات بسیاری برای آبادانی و پیشرفت جوناگره انجام گرفت که از آن جمله می‌توان از مرمت معبد سومنات و فرمانهای آشوکا و احداث مدارس، کالجها و بیمارستانها یاد کرد (EI2، نیز «جوناگره»، همانجاها).
از بقایای تاریخی جوناگره به‌جز قلعۀ کهن اوپرکوت و غارهای بودایی، می‌توان به بقایای توپهای نظامی بزرگی که در دورۀ سلیمان عثمانی توسط تفنگ‌داران حکمرانان جوناگره، به این ناحیه آورده شد و نیز آرامگاه حکمرانان و خانوادۀ آنها که به سبک معماری دکن ساخته شده است، اشاره کرد («فرهنگ»، XIV / 238-239؛ EI2, II / 598).
 جمعیت جوناگره که ترکیبی از هندوها، جینها و مسلمانان است («فرهنگ»، همانجا)، براساس آمار 1380ش / 2001م، 138‘251 تن بوده است ( انکارتا).

مآخذ

بختاورخان، محمد، مرآة العالم: تاریخ اورنگ‌زیب، به کوشش ساجده س. علوی، لاهور، 1979م؛ بدائونی، عبدالقادر، منتخب التواریخ، به کوشش احمدعلی، تهران، 1380ش؛ بهکری، فرید، ذخیرة الخوانین، کراچی، 1961-1974م؛ توزک جهانگیری، به کوشش محمدهاشم، تهران، 1359ش؛ خوافی‌خان، محمدهاشم، منتخب اللباب، به کوشش کبیرالدین احمد و غلام قادر، کلکته، 1874م؛ شبانکاره‌ای، محمد، مجمع الانساب، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1363ش؛ قابل‌خان، ابوالفتح، آداب عالمگیری، گردآوری صادق مطلبی انبالوی، به کوشش عبدالغفور چودهری، لاهور، 1971م؛ منهاج سراج، عثمان، طبقات ناصری، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1363ش؛ نیز:

Britannica, 2004; The Classical Age, ed. R.C. Majumdar, Bombay, 1964; Duff, C. M., The Chronology of Indian History, Delhi, 1972; EI2; Encarta Reference Library, 2004; The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, 1908; Janson, B.L.C., Geographical Dictionary of India, Delhi, 2002; «Junagadh», http: / / www.4dw.net / royalark / India / Junagad5 / htm; «Junagarh», Encyclopedia, http: / / encyclopedia.thefreedictionary.com /  Junagarh; Majomdar, R.C., An Advanced History of India, London, 1958; id, Ancient India, Delhi, 1960; Marshall, J., «The Monuments of Muslim India», The Cambridge History of India, New York, 1928, vol. III; Mohan, M.V.D., The North West India of the Second Century B.C., Ludhlana, 1974; Powell-Price, J.C., A History of India, New York, 1955; Sircar, D.C., Studies in the Political Administrative Systems in Ancient and Medieval India, Delhi, 1995; Smith, A., The Oxford History of India, Oxford, 1961; Ross, D., «Gujarāt and Khāndesh», The Cambridge History of India, Cambridge, 1928, vol.III.

هدى سیدحسین‌زاده