جرجانی، رکن الدین

جُرْجانی، رکن‌الدین محمد بن علی بن محمد استرابادی حلی نجفی‌غروی، متکلم، اصولی و از علمای امامی سده‌های 7 و 8 ق/ 13 و 14م.
از منابع موجود اطلاعات دقیقی از زندگی جرجانی به دست نمی‌آید. تاریخ خاتمۀ برخی از آثارش سالهای 697 و 728ق را نشان می‌دهد (آقابزرگ، 1/ 63، 2/ 423). وی مدتی در حله بود و نزد علامۀ حلی (د 726ق/ 1326م) به دانش‌اندوزی پرداخت (امین، 9/ 425). از تنوع عناوین آثارش برمی‌آید که از علوم مختلف زمانۀ خویش بهرۀ کافی داشته است. در مقدمۀ ناشر بر قواعد الاحکام علامۀ حلی (1/ 26) و همچنین در مقدمه بر نهایة الاحکام او (نک‍ : رجایی، 1/ 9)، نام جرجانی در زمرۀ شاگردانی نقل شده که از وی اجازۀ روایت یافته‌اند. جرجانی با خواجه نصیرالدین طوسی (د 672 ق) قریب العصر بود و نسبت به آثار وی اظهار شیفتگی می‌کرد، چندان که خواجه را افضل المحققین و رئیس‌العلماء و الحکماء المتبحرین می‌خواند و می‌گوید: «کتب بسیاری از تألیفات پیشینیان را که در علوم مختلف ساخته‌اند، مطالعه کـردم و هیچ‌یک را بـه مـانند کلام خواجـه نـدیدم (نک‍ : مقدمه بر...). جرجانی شخصیت علامۀ حلی و کیفیت درس و بحث او را نیز سخت ستوده است (امین، 9/ 425).

آثـار

جرجانی نویسندۀ پرکاری بوده است، چندان که در یکی از دست‌نوشته‌های خود فهرست آثار خود را بیش از 30 عنوان ذکر کرده است (نک‍ : همو، 9/ 426).
جرجانی بسیاری از آثار نصیرالدین طوسی را به زبان عربی بازنگاشت و آثار علامۀ حلی را شرح کرد. از متون به یادگار مانده از او می‌توان به الابحاث فی تقویم الاحداث اشاره کرد. وی در این کتاب در عین حال که به اثبات امامت ائمه اثنا عشری، اثبات غیبت امام زمان و رد شبهات مربوط به آن پرداخته است، عقاید زیدیه را نیز در این باب رد کرده است (آقابزرگ، 1/ 63). نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانۀ آستان قدس موجود است (نک‍ : آستان قدس، 15). 
ترجمۀ اوصاف الاشراف نصیرالدین طوسی از دیگر آثار بر جای ماندۀ جرجانی است. اوصاف الاشراف رسالۀ مختصری است در اخلاق و قواعد اهل سیر و سلوک. دو نسخه از متن عربی این کتاب به شماره‌های 120 و 121 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی و نسخۀ دیگری از این کتاب در کتابخانۀ دانشگاه تهران موجود است (مدرس رضوی، 458).
غایـة‌البادئ یکی دیگر از آثار جرجانی است. این کتاب شرح مبادئ الاصول علامۀ حلی است که حاصل تلاش سالهای نخست فعالیت او ست (679 ق) (نک‍ : کحاله، 10/ 46). این کتاب در زمان حیات علامه به پایان رسید و جرجانی آن را به نام عمیدالدین ابوطالب عبدالمطلب حسینی شرح کرد (آقابزرگ، 16/ 10، 24/ 397). دو نسخه از این کتاب در کتابخانۀ آستان قدس رضوی به شماره‌های 2920 و 2921 موجود است (آستان قدس، 416).
نسخه‌هایی از این کتاب با عنوان نهایة البادئ در دست است و از این‌رو، برخی به خطا آن را به کس دیگری منسوب کرده‌اند (آقابزرگ، 24/ 397).
 جرجانی کتاب فصول نصیریۀ خواجه نصیرالدین طوسی را نیز ترجمه کرده است. نویسنده چنان‌که خود ذکر می‌کند، پس از فراغت از تألیف کتاب الابحاث به ترجمۀ آن پرداخته است. فصول کتاب مختصری در اصول عقاید است و جرجانی در ابتدای ترجمه پس از ستایش کتاب می‌گوید: «بر خود واجب دیدم کتاب را از پوشش لباسهای پدری‌اش درآورده، و آن‌را در کسوت لباسهای عربی جلو‌ه‌گر سازم تا دانش‌پژوهان عرب نیز از آن بهره‌مند گردند» (کنتوری، 118-119). نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانۀ آستانۀ قدس به شمارۀ 817 (ص 663) و دو نسخۀ دیگر در کتابخانۀ وزیری یزد در مجموعه‌های شمارۀ 2279 و 2487 موجود است (شیروانی، 1229، 1313). پس از ترجمۀ جرجانی مقداد بن عبدالله سیوری از متکلمان سدۀ 9ق شرحی بر ترجمۀ جرجانی با عنوان الانوار الحلالیة فی شرح العضول النصیریة به نام جلال‌الدین حسینی آوی نگاشت. آقابزرگ نسخه‌ای از آن را به خط احمد عرفی که در 898 ق کتابت شده، در کتابخانۀ حسینیه نجف یافته است. همچنین نسخه‌ای از این شرح در کتابخانۀ آستان قدس موجود است (2/ 423).
رسالۀ جبر و اختیار نصیرالدین طوسی از دیگر آثاری است که جرجانی آن را به نام الجبر و القدر ترجمه کرده و در مقدمۀ اوصاف الاشراف نیز بدان اشاره شده است (جرجانی، همانجا). از متن عربی نسخه‌ای در کتابخانۀ آستان قدس رضوی ضمیمۀ شم‍ 551 و نسخۀ دیگری در کتابخانۀ دانشگاه تهران موجود است (مدرس رضوی، 548).
اخلاق ناصری از دیگر کتابهایی است که جرجانی از آثار خواجه نصیرالدین طوسی به زبان عربی برگردانده است. به ترجمۀ اساس الاقتباس و شرح ثمرۀ بطلمیوس خواجه نیز در مقدمۀ اوصاف الاشراف اشاره شده است (نک‍ : جرجانی، همانجا؛ بـرای بـررسی دیگر آثـار وی، نک‍ : امین، همـانجـا؛ قمـی، 577؛ مدرس، 1/ 403).

مآخذ

آستان قدس، ف، فهرست؛ آقا بزرگ، الذریعة؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، به کوشش حسن امین، بیروت، 1959م؛ جرجانی، محمد، مقدمه بر ترجمۀ اوصاف الاشراف نصیرالدین طوسی، نسخۀ خطی موجود در مرکز؛ رجایی، مهدی، مقدمه بر نهایة الاحکام علامۀ حلی، قم، 1410ق؛ شیروانی، محمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ وزیری، یزد، 1358ش؛ قمی، عباس، الفوائد الرضویه، تهران، 1327ش؛ کحاله، عمررضا، معجم‌المؤلفین، دمشق، 1380ق/ 1960م؛ کنتوری، اعجاز حسینی، کشف الحجب و الاستار، قم، 1409ق؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تبریز، 1369ش؛ مدرس رضوی، محمدتقی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، تهران، 1334ش؛ مقدمۀ ناشر بر قواعد الاحکام علامۀ حلی، قم، 1413ق.

اعظم اسلامیت