جرجانی، ابوعبدالله

جُرْجانی، ابوعبدالله محمدبن یحیی بن مهدی (د 398ق/ 1008م)، از فقهای حنفی ایران.

حاجی خلیفه از وی با لقب رکن‌‌الاسلام یاد کرده است (1/ 398). ابوبکر جصاص رازی استاد او در فقه، و مهم‌ترین شاگرد وی در فقه، ابوالحسین قُدوری (د 428ق/ 1037م) صاحب المختصر بود. از دیگر شاگردان جرجانی می‌توان ابوالعباس احمدبن محمد ناطفی طبری (د 446ق/ 1054م) و ابوصالح قاضی دامغانی را نام برد (خطیب، 5/ 140-141؛ ابواسحاق، 144-145؛ قرشی، 1/ 233، 247، 297-298، 3/ 397-398، 4/ 56).

جرجانی فقیه توانمندی بود و افرادی که بعد از او در فقه حنفی آثاری پدید آوردند، به آراء فقهی او توجه داشته‌اند. شیخ طوسی (3/ 360) و علامۀ حلی (2/ 153)، دو فقیه برجستۀ امامی نیز دربحث از اقرار به‌نظر وی اشاره‌کرده‌اند (برای نمونه‌هایی از آراء‌ فقهی وی، نک‍ : مرغینانی، 1/ 50؛ سرخسی، 10/ 190؛ کاسانی، 1/ 162؛ آمدی، 1/ 235؛ عینی، 8/ 36؛ ابن‌نجیم، 1/ 164، 176، 4/ 603).

جرجانی در حدیث، از ابو‌احمد غطریفی، عبدالله بن اسحاق ابن یعقوب بصری و نصیر بن کثیر کشی جرجانی روایت کرده، و ابونصر عبدالکریم بن محمد شیرازی، ابوسعد اسماعیل بن علی سمان رازی و عمران بن موسی بن مجاشع سختیانی از او روایت کرده‌‌اند (سهمی، 478؛ ذهبی، 27/ 361-362؛ قرشی، 3/ 398).

جرجانی ساکن بغداد بود و در مسجد قطیعة الربیع درس می‌داد و این مسجد به نام وی معروف گردید. ابن‌جوزی او را عالمی زاهد و عابد معرفی کرده است. او در اواخر عمر فلج شده بود و سرانجام در بغداد درگذشت و در کنار قبر ابوحنیفه به خاک سپرده شد. خطیب بغدادی به نقل از توزی وفات وی را در چهارشنبه 30 رجب 398ق/ 31 مارس 1008م نوشته است (4/ 204؛ نیز نک‍ : قرشی، 2/ 599؛ ابن‌عمرانی، 314؛ قس: لکهنوی، 202، که وفات او را در 397ق نوشته است).

شریف رضی (د 406ق/ 1015م) با وی ارتباط داشته، و در آثار خود از او یاد کرده است (حقائق...، 296، المجازات...، 189).

آثـار

1. ترجیح مذهب ابی‌حنیفه

که حاجی خلیفه نسخه‌ای از آن را دیده است. تعرض جرجانی بر شافعی در این کتاب، عبدالقاهر بغدادی شافعی (د 429ق/ 1038م) را برانگیخت تا ردی بر آن بنویسد. برخی بر این عقیده‌اند که کتاب جرجانی و رد بغدادی بر آن، از تندروی و غلو خالی نیست (حاجی خلیفه، 2/ 1839).

2. شرح الجامع الکبیر فی الفروع

که شرحی است بر کتاب محمد بن حسن شیبانی در فقه حنفی (همو، 1/ 567-569 ؛ قس: GAS, I/ 424-425).

3. القول المنصور فی زیارة سید القبور

(بغدادی، 2/ 255).

مآخذ

 آمدی، علی، الاحکام، به کوشش عبدالرزاق عفیفی، بیروت، 1402ق؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و دیگران، بیروت، 1412ق/ 1992م؛ ابن‌عمرانی، محمد، الانباء فی تاریخ الخلفاء، به کوشش قاسم سامرایی، قاهره، 1422ق؛ ابن‌نجیم، زین‌الدین، البحر الرائق، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، 1418ق؛ ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1401ق؛ بغدادی، ایضاح؛ حاجی خلیفه، کشف؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، به کوشش مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، 1417ق؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1407ق؛ سرخسی، محمد، المبسوط، بیروت، 1406ق؛ سهمی، حمزه، تاریخ جرجان، به کوشش محمد عبدالمعید خان، بیروت، 1407ق؛ شریف رضی، محمد، حقائق التأویل، به کوشش محمد رضا آل کاشف الغطاء، بیروت، دارالمهاجر؛ همو، المجازات النبویة، به کوشش طه محمد زینی، قم، مکتبة بصیرتی؛ طوسی، محمد، الخلاف، به کوشش علی خراسانی و دیگران، قم، 1411ق؛ علامۀ حلی، حسن، تذکرة الفقهاء، تهران، چ سنگی، 1272ق؛ عینی، محمود، عمدة القاری، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛ قرشی، عبدالقادر، الجواهر المضیئة، به کوشش عبدالفتاح محمدحلو، ریاض، 1413ق؛ کاسانی، ابوبکر، بدائع الصنائع، کویته، 1409ق؛ لکهنوی، محمد عبدالحی، الفوائد البهیة، کراچی، 1393ق؛ مرغینانی، علی، الهدایة فی شرح البدایة، بیروت، المکتبة الاسلامیة؛ نیز:

GAS.

سعید طاووسی مسرور