جدیده

جَدیده، شهری بندری و مرکز شهرستانی به همین نام در کشور مراکش (مغرب)، واقع در کرانه‌های اقیانوس‌اطلس. این شهر تا سدۀ 8 ق/ 14م، مازغان یا جزایر و بلاد بنومزغنّه، و از آن تاریخ بریجه و مهدومه نام داشت و ازسدۀ 13ق/ 19م که پس از ویرانی از نو ساخته شد، جدیده نام گرفت. مردم بومی در همـان سده آن را فورتن نیـز می‌نامیدند (نک‍ : مراکشی، 353؛ معلمة...، 9/ 2927؛ بن‌عربی، 117؛ رکلو، XI/ 736). 
شهر جدیده در فاصلۀ 97 کیلومتری از دارالبیضاء، 17 کیلومتری از ازمور، 195 کیلومتری از شهر مراکش و 150 کیلومتری از شهر آسفی واقع است و در مسیر راه اصلی میان دارالبیضاء و اگادیر(اغادیر) جای دارد (معلمة، 9/ 2930؛ بن‌عربی، 116-117). شهرستان جدیده از شمال به شهرستان سطات، از جنوب شرقی به شهرستان قلعة‌السراغنة، از جنوب به شهرستان آسفی و از غرب به اقیانوس اطلس محدود است و بیش از 000‘6 کم‍‍ـ 2 وسعت دارد. شهرها و نواحی عمدۀ آن اینها ست: جدیده، سیدی بنور، ازمور، بئرالجدید و زمامره (معلمة، 9/ 2931، 2933؛ بریتانیکا، VI/ 467). 
ابوعبید بکری شهر جدیده را بندر الجزایر مشهور به جزایر بنی‌مزغنی خوانده، و آن را شهری امن با آب گوارا وصف کرده (2/ 756-757)، و در جای دیگر (2/ 762) از آن با نام ماریفن نیز یاد کرده است. ادریسی (1/ 222، 240، 258) فاصلۀ بلاد بنی‌مزغنا را تا شرشال 70 میل و تا مدفوس 18 میل و تا بیضاء (دارالبیضاء) 30 میل یاد کرده، و مراکشی آن را شهری کوچک در ساحل دریای روم به نام الجزایر که به بنومزغنه منسوب بوده، معرفی نموده است (نک‍ : EI2, II/ 367). 
آثار به دست آمده در غارهای نزدیک جدیده، دیرینگی زندگی انسان در آن ناحیه را به دوران پیش از تاریخ می‌رساند (ناضوری، 1/ 62). برخی از نویسندگان بر این باورند که جدیده بر روی شهری که بطلمیوس آن را «روسیبیس لیمن» خوانده، بنیاد نهاده شده است (EI2, II/ 366). 
ابن حوقل (ص 77 - 78) و ابوعبید بکری (2/ 732) جدیده را شهری بزرگ و با سنگ‌فرشهایی با تصاویر رنگین و بازارها و مسجد جامع و تجارت گسترده و ثروت فراوان وصف کرده‌اند. به نوشتۀ ابن ‌ابی زرع (ص 135-136، 231-232، 263-264)، این شهر در 480ق/ 1087م، تحت حکومت یوسف بن تاشفین و در 546 ق/ 1151م زیر سلطۀ عبدالمؤمن بن علی قرار داشت و در 600 ق توسط محمد الناصر تصرف شد. 
جدیده در 908ق/ 1502م به تصرف پرتغالیها درآمد و تا 1183ق/ 1769م ــ کـه مولای محمد بن عبدالله آن را آزاد ساخت ــ تحت سلطۀ آنها باقی ماند (بن‌عربی، 117). پرت‍غالیها پیش از ترک شهر آن را با همۀ دژهایش ویران ساختند و جدیده به مدت 55 سال به همین حال باقی ماند، تا اینکه مولای عبدالرحمان (1238-1276ق) دستور نوسازی آن را داد و آن شهر نوبنیاد، جدیده نامیده شد (نک‍ : معلمة، 9/ 2927؛ سلاوی، 8/ 35-37). وی همچنین علما و فقها را به اقامت در شهر جدید تشویق کرد و آنها به آموزش و نشر علوم در آنجا پرداختند. به دنبال شکوفایی علوم مختلف در این شهر دانشمندانی چون محمد ابن الهیبة التریعی و محمد الرافعی در جدیده پرورش یافتند (معلمة، 9/ 2928-2929). این شهر در این دوره از لحاظ اقتصادی هم پیشرفت کرد و به مرکز تجارتی شهرهای دکاله و عبده بدل گردید (همان، 9/ 2929). 
جمعیت جدیده پس از نوسازی با مهاجرت گروههایی از ساکنان دکاله و سوس به آنجا افزایش یافت و از 500‘2 تن در 1292ق/ 1875م، به 20 هزار تن در 1318ق/ 1900 م رسید (همان، 9/ 2930). جمعیت این شهر در 1361ش/ 1982م به 455‘81 تن، در 1373ش/ 1994م، به 083‘119تن (همان، 9/ 2933)، و در 1386ش/ 2007م به بیش از 800‘153 تن افزایش یافت («فرهنگ...»). آثاری از روزگار چیرگی پرتغالیها در شهر جدیده برجا مانده است و این شهر امروزه از مهم‌ترین مراکز جهانگردی مراکش به شمار می‌رود (بن عربی، همانجا). 
یاقوت از دو قریه به نام جدیده در مصر سخن گفته است (2/ 42).

مآخذ

ابن ابی زرع، علی، الانیس المطرب، رباط، 1972م؛ ابن‌حوقل، محمد، صورة‌الارض، بیروت، 1992م؛ ابوعبید بکری، المسالک و الممالک، به کوشش وان لون و ا. فره، تونس، 1992م؛ ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، پُرت سعید، 1409ق/ 1989م؛ بن عربی، صدیق، المغرب، بیروت، 1404ق/ 1984م؛ سلاوی، احمد، الاستقصاء، دارالبیضاء، 1376ق/ 1956م؛ مراکشی، عبدالواحد، المعجب، به کوشش محمد سعید عریان و محمد عربی علمی، قاهره، 1368ق/ 1949م؛ معلمة المغرب، رباط، 1419ق/ 1998م؛ ناضوری، رشید، المغرب الکبیر، بیروت، 1981م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز: 

Britannica, 1989; EI2; Reclus, E., Nouvelle géographie universelle, Paris, 1886; The World Gazetteer, www. World - gazetteer. com. 
پرویز امین