جده

جُدّه، یا جِدَّه، مهم‌ترین شهر و بندر عربستان سعودی در کنار دریای سرخ. این شهر به عروس دریای سرخ شهرت دارد و دروازۀ ورود بیشتر حاجیان حرمین شریفین و از مهم‌ترین کانونهای بازرگانی عربستان سعودی به شمار می‌رود و با جمعیتی بالغ بر 3 میلیون تن (1386ش/ 2007م)، پس از ریاض دومین شهر بزرگ کشور است («فرهنگ...»؛ الموسوعة...، 8/ 229). 
برخی جده را در لغت به معنی خط و راه (= جاده) و کناره و ساحل (رودخانه یا دریا) گفته‌اند و بر این باورند چون شهر جده ساحل دریایی مکه و راه ارتباطی آن شهر به سوی دریا بوده، چنین نامیده شده است. برخی نیز این کلمه را صورت معرّب واژۀ نبطی کِدّ دانسته‌اند (خلیل بن احمد، 6/ 9؛ ابن درید، 2/ 71؛ ازهری، 10/ 457-459)، یا به لحاظ پاره‌ای روایات افسانه‌ای که محل این شهر را جایگاه هبوط حَوّا، ام البشر (نک‍ : طبری، 1/ 121، 122؛ مسعودی، 1/ 37) یا مدفن وی دانسته‌اند، نام شهر را جده و اشاره‌ای به آن حضرت گفته‌اند (ابن مجاور، 52؛ ابن عبدالمنعم، 157). برخی از منابع نیز نام شهر را برگرفته از نام دریای مجاور آن (بحر جده) می‌دانند (نک‍ : ابن فقیه، 78؛ مقدسی، 79؛ ابوعبید،1/ 208). امروزه سعودیها این شهر را ــ چنان‌که در برخی لهجه‌های قدیم عامیانه نیز متداول بوده است (ازهری، 10/ 459؛ علی خان مدنی، 48) ــ جِدَّه می‌خوانند ( الموسوعة، همانجا). 
جده در کنار دشت ساحلی تِهامه و در 75 کیلومتری غرب مکه در منطقۀ غربی شبه‌جزیرۀ عربستان واقع است و مجموعه‌ای از تپه ماهورهای کوهپایه‌ای که به موازات رشته‌کوههای بلند حجاز کشیده شده است، آن را از سوی شرق جدا می‌سازد (همانجا). این شهر 419 کمـ با مدینۀ منوره فاصله دارد (EI2) و مساحتـی بـرابـر 47 هـزار هکتار (470 کمـ2) را در بر می‌گیرد. آب و هوای جده متأثر از موقعیت آن است و در تابستان به سبب بالا رفتن دمای آب دریا، میزان رطوبت در آنجا افزایش می‌یابد و دمای هوا گاه به °50 سانتیگراد می‌رسد ( الموسوعة، 8/ 229-230). 
جغرافیانگاران مسلمان، جده را از شهرهای اقلیم دوم (ابن رسته، 96؛ ابوعبید، 1/ 183) و از توابع حجاز با مرکزیت مکه (مقدسی، 69) شمرده‌اند. این شهر ساحل و بارانداز مکه (اصطخری، 19؛ یاقوت، 2/ 41) به شمار می‌آمد. فاصلۀ آن را تا دریا یک شبانه‌روز و تا مکه دو روز راه (ابن رسته، 183)، یا دو منزل (اصطخری، همانجا) و یا 12 فرسنگ (ناصرخسرو، 118) نوشته‌اند (قس: حازمی، 1/ 197؛ مسعودی، 2/ 377؛ یاقوت، نیز ابن عبدالمنعم، همانجاها). منازل راه جده تا مکه عبارت بود از حَدَّه، قرین الثعلب و ذی طُوى (ابراهیم حربی، 655)؛ منقطع الأعشاش در 10 میلی مکه نیز «حدّ حرم» از راه جده بود (ابن خردادبه، 132؛ ابن رسته، 57). 
گفته می‌شود تاریخ جده به عصر حجر باز می‌گردد و باستان‌شناسان در وادی بریمان واقع در شمال شرقی جده آثاری یافته‌اند که بر این مطلب دلالت دارد ( الموسوعة، 8/ 233). پاره‌ای روایات، قُضاعه قبیلۀ قدیم عرب را نخستین مردمی می‌دانند که در جده سکنا گزیدند (یاقوت، همانجا). برخی روایات نیز از این حکایت دارد که در روزگار جاهلیت، عَمروبن لُحَیّ که نخستین‌بار آیین توحید را در مکه دگرگون ساخت، بتهایی از جده به مکه برد و مردم را به پرستش آنها دعوت کرد (کلبی، 53-54؛ ابن حبیب، 327-328). 
با این‌همه، روایاتی دیگر از این سخن دارد که خاندان ایرانی سلمان فارسی که بازرگان بودند، پس از مسلمان شدن، در جده ساکن شدند؛ یا این شهر را ساختۀ یکی از پادشاهان ساسانی گفته‌اند. بنا به روایات ایرانی پس از ویرانی بندر سیراف، گروهی از اهالی آن به جده رفتند و آنجا ساکن شدند. آنان پیرامون شهر بارویی ساختند و سپس روبه‌روی آن باروی سنگی دیگری برآوردند و گرد شهر خندقی بزرگ و عمیق کندند و آب دریا را در آن روان کردند (ابن مجاور، 42-43). بنابراین روایات، ساکنان اصلی جده مردم ایرانی تبار بودند (همو، 51). 
پارسیان و بازرگانان ایرانی در عمران و آبادانی جده کوشیدند و پادشاهان ایران بازرگانانی را که از کشورهای دیگر می‌آمدند، در آنجا اسکان می‌دادند. در واقع، جده لنگرگاه کشتیهایی بود که از هند، عدن، یمن، عیذاب و قلزم می‌آمد (ابن عبدالمنعم، همانجا). سخن ابن جبیر (ص 53) دربارۀ وجود آثار قدیمی و بر جای بودن باروی شهر تا روزگار وی، حاکی از قدمت این شهر و مؤید بنای آن به دست ایرانیان است (زیلعی، 175). به جز این، در جزایر سه‌گانۀ سواکن در مقابل جده نیز بازرگانان ایرانی و گروهی از عرب ربیعه سکنا داشتند (ابن حوقل، 1/ 42). 
بزرگ‌ترین مشکل ساکنان جده تأمین آب آشامیدنی بوده است (زیلعی، 176). ایرانیان در آنجا آب انبارهایی بسیار ساخته بودند که از آب باران پر می‌شد (برای نام برخی از آنها، نک‍ : ابن مجاور، 43؛ قس: ابن جبیر، 53-54). سالی که باران کم می‌بارید، آب مورد نیاز را مردم از قَرین در نیمۀ راه جده ـ مکه می‌آوردند (ابن مجاور، 51؛ ابن بطوطه، 242-243). خانه‌ها را از سنگ و گچ، آجر، چوب ساج و آبنوس و یا از برگ خرما می‌ساختند. خانه‌ها گاه 4-5 طبقه بود و توانگران بر بالای خانه‌های خویش قبه‌هایی محکم می‌ساختند (ابن مجاور، 51-52؛ ابن عبدالمنعم، همانجا). 
پس از ضعف شاهنشاهی ساسانیان، جده متروک گشت و موقعیت آن به انحطاط گرایید؛ به گونه‌ای که مقارن ظهور اسلام قریه‌ای کوچک از توابع حجاز بود (زیلعی، 175). پس از اسلام، عثمان بن عفّان در 26ق/ 647م، به جای شُعَیبه، بندری در جنوب جده، بار دیگر جده را ساحل و بارانداز مکه گرداند (فاکهی، 75). پس از آن، این شهر آباد و شکوفا شد و به منزلۀ بندر رسمی مکه، مرکز بزرگ‌ترین بازار جهانی به‌ویژه در موسم حج گردید. جده به سبب موقعیت میانی‌اش در بین بنادر حجاز، و نزدیکی به عدن و هند از بازرگانی پررونقی برخوردار بود و افزون بر هندوچین با بنادر مصری مانند عیذاب و قوص و همچنین با شهرهای اروپا و شمال افریقا و مغرب و گاه با اندلس نیز روابط تجارتی بی‌واسطه داشت (نک‍ : زیلعی، 176-180). در این میان بازرگانان یهودی راذانیه (منسوب به روستایی در اطراف بغداد) نقشی فعال در تجارت میان شرق و غرب ایفا می‌کردند و جده از بنادر سر راه آنان بود (ابن خردادبه، 153). غلات و محصولات زراعی و دامی مصر به جده حمل، و از آنجا به مکه فرستاده می‌شد تا نیاز حاجیان را برآورده کند (یعقوبی، 316-317؛ زیلعی، 180). این عوامل سبب شد تا جده برای سده‌های پیاپی مرکز تجارت دریای سرخ باقی بماند (همو، 176). 
جده با مال‌التجارۀ بسیار و اموال فراوان و مردم بازرگان و توانگرش، پس از مکه دومین شهر ثروتمند سراسر حجاز بود (اصطخری، همانجا؛ مقدسی، 79). والی شهر که از سوی حاکم مکه تعیین می‌شد، وظیفۀ اخذ مالیات از انواع کالاهای بازرگانی، و گرفتن عوارض از حجاج را برعهده داشت (نک‍ : همو، 104؛ ناصرخسرو، 118؛ ابن مجاور، 48؛ ابن عبدالمنعم، 157؛ ابن شاهین، 14) و در همه جای شهر و بیرون آن کاروان‌سراهای بزرگ برپا بود (ابن مجاور، 51). 
از تاریخ جده در سده‌های نخست هجری آگاهی چندانی در دست نیست. گزارشها حاکی از آن است که این شهر در زمان امویان و عباسیان همواره مورد هجوم اقوام بیگانه همچون حبشیها و کُرک، یا شورشگران داخلی بوده است (نک‍ : فاکهی، 44، 74؛ طبری، 8/ 33، 42، 9/ 346-347، 612-613)؛ چنان‌که در 473ق/ 1080م، به سبب طمع‌ورزی حاکم مکه به اموال بازرگانان جده، یا دست‌اندازی عربها بر شهر، بازرگانانْ جده را ترک گفتند و این شهر رو به ویرانی گذارد (ابن مجاور، 45-46). 
هنگامی که فاطمیان در شمال افریقا به قدرت رسیدند و بر دریای سرخ استیلا یافتند، تجارت با شرق دور را از بنادر خلیج‌فارس همچون بصره به دریای سرخ و به‌ویژه بندر جده منتقل، و بدین‌وسیله خلافت عباسیان را از نظر اقتصادی تضعیف کردند (زیلعی، 182). 
سیاحان مسلمان از جده دیدار و آنجا را وصف کرده‌اند. ناصرخسرو (د 481ق) جده را شهری بزرگ با 5 هزار مرد، بازارهای نیکو، بارویی استوار با دو دروازه و مسجدی بیرون از شهر به نام مسجد رسول الله(ص) معرفی کرده، می‌گوید که محصولات زراعی ندارد و از جاهای دیگر بدانجا برند (ص 117-118). ابن جبیر نیز در 579 ق جده را روستایی در ساحل دریا خوانده، و از خانه‌ها، کاروان‌سراها، آب‌انبارهای کهن و چاههای آب آنجا سخن گفته، و از قبۀ بلند و کهن آنجا که به نام حوا ساخته بودند و از مسجد عمر و مسجدی دیگر (منسوب به عمر یا هارون‌الرشید) با ستونهای آبنوس یاد کرده است. وی می‌گوید که بیشتر ساکنان این شهر و اطراف آن سادات علوی هستند و زندگی سخت و دشواری دارند (ص 53-54). 
ابن بطوطه (د 779ق) ضمن دیدار خود از جده از مشکل کم‌آبی و مسجدی معروف به جامع آبنوس یاد کرده است (ص 243). در روزگار وی ممالیک مصر به جده توجه بسیاری نشان دادند و با تعیین برخی از امرای خویش به عنوان «نایب جده» سلطۀ سیاسی و اقتصادی خود را بر این شهر گستردند (نک‍ : ابن تغری بردی، 2/ 438، 4/ 151، 243 بب‍ ؛ EI2). 
از 918ق/ 1512م، با آغاز حملات پرتغالیها به کشتیهای مسلمانان، جده نیز مورد تهدید قرار گرفت که ممالیک و سپس عثمانیها به دفع آن پرداختند. در 917ق حسین کردی نایب جده از سوی سلطان قانصوره غوری بارویی گرد شهر ساخت و قلعه‌ای بنا نهاد و آن را پایگاه حمله به ناوگان پرتغالیها قرار داد. در 948ق/ 1541م شریف محمد ابونُمَیّ آخرین تلاش پرتغالیها را برای تصرف جده، درهم شکست و سلطان سلیمان قانونی به پاداش این پیروزی، نیمی از درآمدهای مالیاتی جده را به وی بخشید (همانجا؛ «دائرةالمعارف...»، VII/ 524؛ نیز نک‍ : نهروالی، 19؛ ابن ایاس، 95-96، 116). 
اولیا چلبی می‌گوید: در بندر جده 500‘1 آقچه گمرک می‌گرفتند. به گفتۀ وی در آنجا 300 سپاهی تحت فرماندهی امیری مصری مستقر بود (IX/ 794-796). بعدها صدراعظم قره مصطفى پاشا (1087-1094ق/ 1676-1683م) برای جده از راه دور جویباری کشید و کاروان‌سرا و حمام و مسجدی در آنجا بنا کرد («دائرةالمعارف»، VII/ 525). جده زمانی ولایتی (سَنْجَق) بود و یک چند مرکز ایالت حبش، و در دورۀ متأخر بخشی از ولایت حجاز با مرکزیت مکه شد (EI2). 
در 1217ق/ 1802م وهابیها جده را محاصره کردند، اما به سبب استواری شهر نتوانستند بر آنجا استیلا یابند (ابن بشر، 1/ 122-124)، تا آنکه در 1220ق، وهابیان با حمله به جده و کشتار بسیاری از مردم شهر و زایران خانۀ خدا شهر را به تصرف درآوردند (امین، 31-32). جده تا 1226ق/ 1811م، تحت مالکیت وهابیها باقی ماند. در این سال محمدعلی پاشا سلطۀ اسمی عثمانیها را بر آنجا باز برقرار کرد. در 1256ق/ 1840م، جده به جای حکومت مصر، مستقیماً وابستۀ باب عالی گردید و والی جده از سوی عثمانیها تعیین می‌شد. شریف حسین که برای استقلال عربها می‌کوشید، در 1334ق/ 1916م، جده را از دست ترکان عثمانی خارج کرد. چون وهابیها با هدف سیطره بر حجاز، در ربیع‌الاول 1343/ اکتبر 1924، مکه را تصرف کردند، جده مرکز حکومت شریف علی بن حسین شد. این شهر پس از حدود یک سال محاصره، سرانجام در جمادی‌الآخر 1344/ دسامبر 1925، به استیلای امیر وهابی عبدالعزیز بن سعود درآمد و در نهایت طی پیمان جده در ذیقعدۀ 1345/ مۀ 1927، حکومت آل سعود به رسمیت شناخته شد و جده در قلمرو سعودیها قرار گرفت (EI2؛ «دائرةالمعارف»، همانجا). 
امروزه جده از 4 بخش متمایز تشکیل می‌شود: منطقۀ تاریخی که همچنان ساختمانهای قدیمی و محیط سنتی خود را حفظ کرده است؛ منطقۀ مرکزی اداری و تجارتی؛ منطقۀ جدید با خیابانهای وسیع و محله‌های مسکونی پیشرفته و بازارهای بزرگ؛ و منطقۀ زیبای جادۀ ساحلی (کورنیش) که به طول 130 کمـ امتداد دارد ( الموسوعة، 8/ 229). 
جمعیت جده در 1360ش/ 1981م، یک میلیون نفر و در 1378ش/ 1999م، متجاوز از دو میلیون نفر با نرخ رشد جمعیتی معادل 16٪ بوده است که گویای توسعۀ عمرانی، پیشرفت اقتصادی و وجود فرصتهای شغلی است. به موازات افزایش جمعیت، مدارس دولتی و ملی برای مقاطع مختلف آموزشی تأسیس و به‌جز این، مراکز آموزش زبان و آموزشگاههای تخصصی نیز دایر گردیده است. دانشگاه ملک عبدالعزیز در جده، با 10 دانشکده، سومین دانشگاه در کشور سعودی است. در جده 6 روزنامه (دو روزنامه به انگلیسی) و چندین مجلۀ هفتگی و ماهانه منتشر می‌شود.
جمعیت بسیار شهر و شمار زایران بیت‌الله موجب فعالیت جدی در فرودگاه بین‌المللی ملک عبدالعزیز (افتتاح: 1981م) و بندر جده شده است. راههای فراوان مواصلاتی با حدود 75 پل امکان تردد سریع را فراهم کرده است. در جده دهها درمانگاه و بیمارستان دولتی و خصوصی به کار بهداشت و درمان شهروندان رسیدگی می‌کنند. تأسیسات بزرگی نیز برای شیرین کردن آب دریا ایجاد شده است. این شهر از بزرگ‌ترین مراکز صنعتی در کشور سعودی است و به جز تأسیسات تصفیۀ نفت، دارای تولیداتی همچون آهن، فولاد، سنگ مرمر، سیمان، شیشه، کاغذ، پوشاک و جز آنها ست. تولیدات فراوان صنعتی از یک‌سو و سهولت واردات و صادرات کار تجارت را رونقی افزون‌تر بخشیده است. همچنین گردشگری و توجه به بازدید از شهر موجب تأسیس شماری بسیار از مهمان‌سراهای ممتاز شده است (همان، 8/ 230-232). امروزه شمار زایرانی که به قصد حج وارد جده می‌شوند، به یک میلیون نفر می‌رسد. اکنون همچون دورۀ عثمانی قائم مقامی از سوی امیر مکه در جده حضور دارد. شهر جده تا پیش از انتخاب ریاض به عنوان پایتخت، مرکز استقرار و ملاقات مأموران و سفیران خارجی بود. مرکز سازمان کنفرانس اسلامی شهر جده است («دائرةالمعارف»، همانجا). 
پاره‌ای از آثار تاریخی جده مانند قبر منسوب به حوّا و قلعۀ ساختۀ حسین کردی به ترتیب در 1928م و 1948م در زمان سعودیها تخریب شد (همان، VII/ 524). در برخی روایات منسوب به پیامبر(ص) فضایلی برای جده ذکر گردیده، یا عبادت در آنجا به لحاظ وجود مدفن و ضریح منسوب به حوا، توصیه شده است (نک‍ : فاکهی، 44، 74؛ ابن مجاور، 47-48). 
عالمانی از جده برخاسته یا در آنجا سکنا گزیده‌اند که از آن جمله‌اند: عبدالملک بن ابراهیم جدّی (حازمی، 1/ 197)، ابوالحسن علی بن محمد عُلَیمی مقری قطان جدی (د 468ق) محدث و راوی (یاقوت، 2/ 41)، و محمد بن ابراهیم کازرونی (ابن عدیم، 9/ 4258). از اوایل سدۀ 11ق/ 17م، کتابهایی دربارۀ تاریخ جده تألیف شده که نسخه‌هایی از آنها باقی است (نک‍ : بغدادی، 2/ 20، 186؛ کحاله، 10/ 27؛ زیلعی، 175). 

مآخذ

ابراهیم حربی، المناسک و اماکن طرق الحج، به کوشش حمد جاسر، ریاض، 1401ق/ 1981م؛ ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفى، قاهره، 1404ق/ 1984م؛ ابن بشر، عثمان، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ریاض، مکتبة الریاض الحدیثه؛ ابن بطوطه، محمد، رحلة، بیروت، 1384ق/ 1964م؛ ابن تغری بردی، المنهل الصافی، به کوشش محمد محمدامین، قاهره، 1984-1986م؛ ابن جبیر، محمد، رحلة، بیروت، 1404ق/ 1984م؛ ابن حبیب، محمد، المنمق، به کوشش خورشید احمد فارق، بیروت، 1405ق/ 1985م؛ ابن حوقل، محمد، صورةالارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1967م؛ ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک والممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1967م؛ ابن درید، محمد، جمهرة اللغة، حیدرآباد دکن، 1345ق؛ ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، به کوشش دخویه، لیدن، 1967م؛ ابن شاهین ظاهری، خلیل، زبدة کشف الممالک، فرانکفورت، 1413ق/ 1993م؛ ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1980م؛ ابن عدیم، عمر، بغیة الطلب، به کوشش سهیل زکار، بیروت، 1988م؛ ابن فقیه، احمد، مختصرالبلدان، به کوشش دخویه، لیدن، 1967م؛ ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، به کوشش ا. لوفگرن، بیروت، 1407ق/ 1986م؛ ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک والممالک، به کوشش وان لون و ا. فره، تونس، 1992م؛ ازهری، محمد، تهذیب اللغة، قاهره، الدارالمصریة للتألیف والترجمه؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1967م؛ امین، محسن، کشف الارتیاب، تهران، 1347ش؛ بغدادی، ایضاح؛ حازمی، محمد، الاماکن، به کوشش حمد جاسر، ریاض، المطابع الاهلیه؛ خلیل بن احمد فراهیدی، العین، به کوشش محمد مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، 1405ق؛ زیلعی، احمد عمر، مکة و علاقاتها الخارجیة (301-487ق)، ریاض، 1401ق/ 1981م؛ طبری، تاریخ؛ علی خان مدنی، سلوة الغریب، به کوشش شاکر هادی شکر، بیروت، 1408ق/ 1988م؛ فاکهی، محمد، المنتقى، به کوشش ووستنفلد، بیروت، 1964م؛ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1376ق/ 1957م ؛ کلبی، هشام، الاصنام، به کوشش احمد زکی پاشا، قاهره، 1332ق/ 1914م؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش شارل پلا، بیروت، 1965-1966م؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، 1419ق/ 1999م؛ ناصرخسرو، سفرنامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1356ش؛ نهروالی، محمد، البرق الیمانی فی الفتح العثمانی، به کوشش حمد جاسر، ریاض، 1387ق/ 1967م؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن رسته، به کوشش دخویه، لیدن، 1309ق/ 1891م؛ نیز: 

EI2; Evliya Çelebi, Seyahatname, Istanbul, 1935; Türkiye diyanet vakfi İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1993; The World Gazetteer, www.world-gazetteer.com. 
محمدرضا ناجی