جده کوچک، مدرسه

جَدِّۀکوچَک، مَدْرِسه، از مدارس دورۀ صفوی در اصفهان که در زمان شاه عباس دوم (سل‍ 1052-1077ق/ 1642-1666م) به دستور جدۀ بزرگ شاه، «دلارام خانم» در بازار قهوۀ کاشیها، از انشعابات بازار بزرگ اصفهان بنا شد. تاریخ برپایی آن در کتیبۀ سر در مدرسه، به خط محمدرضا امامی 1056ق ذکر شده، و کتیبۀ سنگی وقف‌نامۀ مدرسه تاریخ رجب 1057 را نشان می‌دهد (هنرفر، 555، 556؛ رفیعی، 442، 443).

ویژگیهای معماری

مدرسۀ جدۀ کوچک در زمینی‌ مستطیل ـ ‌شکل به ابعاد 24×42 متر در دو طبقه و به صورت دوحیاطی بنا شده است. عناصری چون ایوان، حجره‌‌هایی در دو طبقه، پیش‌طاق، پلکان، وضوخانه و نمازخانه از اجزاء ساختمانی بنا ست که پیرامون دو حیاط احداث شده‌اند. نقشۀ بنا به شیوۀ دو ایوانی در دو جبهۀ شمالی و جنوبی، و حجره‌هایی در جبهۀ شرقی و غربی که پیرامون حیاط اصلی و حیاط دوم با یک فضای مستقل ــ نمازخانه ــ برپا شده است. ورودی بنا در جانب جنوبی ساختمان، عمود بر محور معبر (بازار) است (جاوری، 56).
نقشه (برای نقشه، نک‍ : گنج‌نامه، 39-42).

حیاطها

این مدرسه دارای دو حیاط است، یک حیاط اصلی و یک حیاط فرعی:

1. حیات اصلی

فضاها و اجزاء ساختمان مدرسه پیرامون حیاط اصلی، و به شکل مستطیل به اندازۀ 13×19 متر ترتیب یافته‌اند. کف حیاط 50 سانتی‌متر از کف ایوان جنوبی و در مجموع 160 سانتی‌متر از کف معبر (بازار) پایین‌تر است. این حیاط که همۀ عناصر و اجزاء بنا به نحوی به آن منتهی می‌شود، با تقسیم مسیرها، ارتباط بین فضاهای اصلی بنا را میسر می‌سازد. 4 باغچه در 4 بخش حیاط و یک حوض سنگی در میان، طراوت و زیبایی فضای داخلی مدرسه را فراهم کرده است.

2. حیاط فرعی

دسترسی به حیات فرعی از طریق ایوان شمالی است و به اندازۀ 10×5/ 11 متر در منتها ‌الیه جبهۀ شمالی مدرسه قرار دارد. ایوانِ واقع در جبهۀ شرقی این حیاط به فضای نمازخانۀ (مسجد) مدرسه راه می‌یابد. معمار بنا برای حفظ تقارن در ضلع مقابل این ایوان در جبهۀ غربی با ایجاد یک پس نشست 5/ 1 متری در دیوار سعی در القای شکل ایوان کرده است. در جبهۀ شمالی این ایوان دو طاق‌نمای کور مجاور هم، قرینۀ جبهۀ جنوبی قرار دارد (جاوری، 57).

ایوانها

این مدرسه با نقشۀ دو ایوانی ساخته شده است، از این‌رو با مدارس دیگر این دوره در اصفهان که همه 4 ایوانی‌اند، تفاوت دارد.

1. ایوان شمالی

کف این ایوان 60 سانتی‌متر بالاتر از حیاط اصلی است و با 4 پلکان به آن راه می‌یابد. پشت ایوان‌ باز و متصل به حیاط دوم مدرسه است. در اینجا شکل ایوان فقط جنبۀ کالبدی دارد.

2. ایوان جنوبی

کف این ایوان 35 سانتی‌متر بالاتر از حیاط اصلی است و با دو پلکان سنگی به حیاط هدایت می‌شود. در بخش داخلی ایوان بر بدنۀ دیوارهای طرفین دو ایوانچه وجود دارد که هر یک به فضای یک حجره راه می‌یابند. درگاه مدرسه در بدنۀ مقابل دهانۀ ایوان قرار گرفته است. در واقع ایوان بدون هیچ‌گونه عامل ثانوی مانند دالان و یا هشتی، به طور مستقیم از طریق یک درگاه به فضای پیش طاق ورودی متصل می‌شود؛ بنابراین با توجه به پیوند آن به مجموعۀ ورودی کاربری عبوری ـ ارتباطی دارد (همانجا).

حجره‌ها

این مدرسه مجموعاً دارای 38 حجره است، 16 حجره در بخش هم‌کف و 22 حجره در طبقۀ اول قرار دارند. هر حجره مرکب از یک ایوانچه، درگاه و اتاق اصلی است؛ فضای داخلی حجره‌ها را با چند طاقچه تجهیز کرده‌اند، اما جایی برای بخاری و همچنین پستو پیش‌بینی نشده است. اندازۀ حجره‌ها متفاوت، اما بیشتر آنها به طور میانگین به اندازۀ 5/ 2×3 متر هستند (همو، 58، 59).

مجموعۀ ورودی

این بخش در ضلع جنوبی و عمود بر محور معبر (بازار) که جهت آن شرقی ـ غربی است، قرار دارد. این مجموعه شامل پیش‌طاق، پلکان، درگاه و ایوان است. افزون بر تفاوت جنس مصالح به کار گرفته در بخش پیش‌طاق با سطوح مجاور (بازار) و حریم، مجموعۀ ورودی با اختلاف سطحی برابر 90 سانتی‌متر پایین‌تر از سطح کف معبر، و به طور کامل از سطوح مجاور تفکیک شده است؛ به همین منظور 4 پلۀ سنگی فضای پیش‌طاق را به بازار مرتبط می‌کند. دوسوی درگاه پیش‌طاق دو سکوی سنگی قرار دارد. درگاه بنا به طور مستقیم به ایوان جنوبی باز می‌شود (همانجا).

وضوخانه

دالان طویل و باریکی که در غرب ایوان شمالی قرار دارد، به وضوخانه و آبریزگاه مدرسه ختم می‌شود (همانجا).

نمازخانه

در جبهۀ شرقی حیاط فرعی بزرگ‌ترین فضای سرپوشیدۀ مدرسه به اندازۀ 5×11 متر قرار گرفته است. در جبهۀ شرقی آن یک طاق‌نمای بزرگ و دو طاق‌نمای کوچک، و در ضلع جنوبی یک محراب قرار دارد. با توجه به اینکه ایوانهای مدرسه فاقد جنبۀ کارکردی‌اند و فقط جنبۀ نمایی و بصری دارند، از فضای نمازخانه به عنوان مَدرس و محل تشکیل حلقه‌های درس هم استفاده می‌شده است (همو، 59).

نماها و تزیینات داخلی

نمای عمومی بنا در داخل شامل دو ایوان کاذب شمالی و جنوبی با طاق جناغی است که در دو سوی آنها حجره‌هایی در دو ضلع شرقی و غربی در دو طبقه شکل گرفته است. رخبام ایوانها 70 سانتی‌متر بلندتر از رخبام حجره‌های طبقۀ اول است و بدین‌ترتیب بر روی آنها از نظر بصری و کالبدی تأکید شده است (همو، 61).
ایوانهای شمالی و جنوبی در حیاط اصلی از یک بخش عمودی شامل یک قاب مستطیل شکل و یک دهانه‌ای با طاق جناغی تشکیل شده که بخش پایین باز و در بخش بالای آن از میانۀ ایوان به بالا یک حجره ساخته شده است. تنها تزیین این ایوانها تلفیق بسیار ساده‌ای از آجر و کاشی در پشت بغلها ست. این تزیین که با استفاده از آجر و کاشیهای فیروزه‌ای و سیاه اجرا شده است، چند طرح سادۀ هندسی مانند لوزی و ذوزنقه را نشان می‌دهد. در گوشۀ فوقانی پشت بغلها نام «علی» به شیوۀ کوفی بنایی با کاشی ساده دیده می‌شود (همانجا).
در حیاط فرعی دو ایوان کاذب در جبهه‌های شرقی و غربی قرار دارد که هر یک شامل یک دهانه با طاق جناغی و دو طاق‌نمای تزیینی در دو سوی آن هستند. طاق‌نماها عملاً نیروی رانشی ایوان را خنثی می‌کنند. در دو جناح دیگر حیاط فرعی در هر سو دو طاق‌نما قرار دارد. دو طاق‌نمای کور در جبهۀ شمالی، و دو طاق‌نمای جبهۀ جنوبـی یکی کور و دیگری متصـل به ایوان شمالی حیاط اصلی، و باز است (همو، 62). بر میانۀ اسپر یکی از طاق‌نماهای جبهۀ شمالی کتیبۀ بنیاد مدرسه بر لوحی از سنگ مرمر به خط ثلث در 8 سطر نوشته شده است که عبارت پایانـی آن به خط نستعلیق است. این کتیبه‌ حاوی نام بانی، مباشر بنا «ولی آقا» و تاریخ ماه رجب 1057 است (هنرفر، 555).
هر حجره دهانه‌ای با طاق جناغی دارد و یک قاب مستطیل‌شکل عمودی پیرامون آن را فرا گرفته است. فضای ایوانچه با یک دیوار آجری ساده با یک پس نشست 10 سانتی‌متری از سطوح مجاور تفکیک شده است. پوشش حجره‌ها به شیوۀ طاق آهنگ است. حجره‌ها در طبقۀ هم‌کف فاقد هرگونه تزیین و پیرایه‌ای هستند. بخش داخلی ایوانچه‌های هر حجره از دو قسمت افقی ترکیب شده است، یک بخش از سطح کف تا بالای درگاه، و بخش دیگر از بالای درگاه تا کلید قوس. بخش اول از یک درگاه چوبی در میانۀ نما و دو طاقچه در دو سوی آن ترکیب شده، و بخش بالایی شامل یک پنجرۀ مشبک چوبی است که روشنایی حجره را در روز تأمین می‌کند. نمای حجره‌های طبقۀ اول همسان با طبقۀ هم‌کف هستند و فقط برای جلوگیری از سقوط، یک دست‌انداز 50 سانتی‌متری حدود لبه را مشخص کرده است. نمای رو به بیرون این دست‌اندازها با تزیینات کاشی ساده، و با نقوش هندسی آرایش یافته است. حجره‌های این طبقه در قسمت پشت بغلها با تلفیقی از آجر و کاشی تزیین شده‌اند. این تزیینات نقوش هندسی در اشکال اختر و چلیپا را نشان می‌دهد که با استفاده از کاشیهای فیروزه‌ای، سیاه و آجر اجرا شده‌اند (جاوری، همانجا).

نمای خارجی

مدرسه از 3 طرف به بافت شهری پیوسته است و فقط در بخش پیش‌طاق ورودی در مجاورت معبر دارای نما و تزیین است. نمای پیش‌طاق عبارت از یک قاب مستطیل‌شکل که دهانه‌ای با طاق جناغی را دربر گرفته است. بخش داخلی آن با کتیبۀ بنیاد بنا که در وسط بدنۀ آن نصب شده، به دو قسمت پایین و بالا تقسیم شده است (همانجا). ورودی مدرسه با در چوبی در بخش پایین قرار دارد و بخش بالایی که از بالای کتیبه آغاز می‌شود، شامل تزیینات مقرنس‌کاری است که تا کلید قوس را دربر می‌گیرد و آنها را با پوشش نازکی از گچ همانند سایر سطوح داخلی پیش‌طاق اندود کرده‌اند. کتیبۀ کاشی سردر به خط ثلث سفید بر زمینۀ لاجوردی و شامل دستور ساختن بنای مدرسه و وقف آن بر طالب علمان شیعۀ اثنا عشری است، و رقم محمدرضا امامی و تاریخ 1056ق (هنرفر، 555-556).
بنای مدرسۀ جدۀ کوچک در 21/ 8/ 1317ش به شمارۀ 314 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است (پازوکی، 71).

مآخذ

پازوکی، ناصر و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت شدۀ ایران در فهرست آثار ملی، تهران، 1384ش؛ جاوری، محسن، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، 1376ش؛ رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، آثار ملی اصفهان، تهران، 1352ش؛ گنج‌نامه، به کوشش کامبیز حاجی قاسمی، تهران، 1379ش؛ هنرفر، لطف‌الله، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، 1344ش.

محسن جاوری