جده بزرگ، مدرسه

جَدِّۀ بُزُرْگ، مَدْرِسه، از مدارس دورۀ صفوی در اصفهان که در 1058ق به دستور حوری نام خانم، جدۀ کوچک شاه عباس دوم (سل‍ 1052-1077ق/ 1642-1666م) ساخته شده است. صفت بزرگ در نام مدرسه بیانگر وسعت بیشتر آن نسبت به مدرسه‌ای به همین نام (نک‍ : ه‍ د، جدۀ کوچک، مدرسه)، اما با وسعتی کمتر در بازار اصفهان است (جابری انصاری، 140؛ هنرفر، 553؛ جاوری، بررسی...، 46، «مدارس...»، 59؛ میراث...، 3/ 113). 

ویژگیهای معماری

مدرسۀ جدۀ بزرگ در زمینی مستطیل ـ ‌شکل بـه ابعاد 32×40 متر با مصالح آجر، در دو طبقه ساخته شده است؛ عناصر و اجزاء ساختمانی و فضاهایی که روی دو محور عمود بر هم قرار گرفته‌اند، در اشکالی چون ایوان، حجره‌هایی در دو طبقه، هشتی، دالان، پیش‌طاق، چاه خانه، وضوخانه و حیاط برپا شده است. نقشۀ بنا به صورت 4 ایوانی، با حجره‌هایی در طرفین هریک از ایوانها، پیرامون یک حیاط مرکزی به شکل هشت‌گوش نامنظم (نگینی) است (جاوری، بررسی، همانجا). 

حیاط

کلیۀ فضاهای اصلی مدرسه گرداگرد حیاطی به شکل هشت‌گوش نامنظم (نگینی)، هـر ضلع شمـالی ـ جنوبـی 34 متر، غربی ـ شرقـی 23 متر، و 4 ضلع واقع در گوشه‌هـا هـر یک بـه اندازۀ 3 متر ترتیب یافته‌اند. کف حیاط سنگ‌فرش است و به نظر می‌رسد که از زمان ساخت تاکنون تغییری اساسی نیافته است. این حیاط که همۀ ساخت و سازهای داخل بنا به نحوی به آن پیوند می‌خورد، از نظر کاربری با تقسیم مسیرها، ارتباط میان فضاهای اصلی بنا را میسر می‌سازد. نکتۀ قابل توجه در طراحی این مدرسه عبور دادن شعبۀ نهری از مادی فدن از حیاط آن بوده است، بدین ترتیب که این نهر از زیر حجرۀ منتها ‌الیه جنوب شرقی در ضلع جنوبی وارد آبراهه‌ای سنگی در حیاط مدرسه می‌شده، و پس از عبور از روی خط مرکزی محور غـربی ـ شرقـی، روبـه‌روی ایـوان شـرقی با یک تغییر مسیر به سمت جنوب، از زیر حجرۀ منتها ‌الیه ضلع جنوب غربی به خارج از بنا هدایت، و ادامۀ مسیر می‌داده است.
در حال حاضر این نهر پر شده، و به صورت باغچه‌ای با گل و گیاه درآمده است. این دگرگونی به حدی است که بدون سابقۀ ذهنی نمی‌توان وضع پیشین این باغچه‌ها را تصور کرد (همان، 47). 

ایوانها

ایوان شمالی به عمق 5/ 2 متر است و در پشت آن اتاق بزرگی به اندازۀ 4×7 متر که به عنوان مدرسۀ زمستانی استفاده می‌شده است، قرار دارد. در هر دو سوی ایوان یک پلکان برپا ست که دسترسی به طبقۀ بالا را میسر می‌سازد و نیز مانع اتصال مستقیم ایوان به حجره‌ها ست. ایوان جنوبی با شمالی متقارن، و از نظر ساختار و کاربری مطابق با آن است. ایوان غربی، با دهانه‌ای به پهنای 5/ 6 متر و عمق 5/ 2 متر، از طریق دهانه‌ای که در مرکز آن گشوده شده، به فضای هشتی و مجموعۀ ورودی متصل می‌شود؛ کاربری آن با توجه به پیوندش با مجموعۀ ورودی به یک فضای عبوری ـ ارتباطی بدل شده است. ایوان شرقی، 5/ 6 متر پهنا و 5/ 9 متر عمق دارد. در میان ضلع جنوبی آن محرابی تعبیه شده است. با توجه به این محراب و اندازه‌های ایوان، کاربری آن به عنوان نمازخانۀ مدرسه روشن است (همان، 47-48؛ جابری انصاری، همانجا). 

حجره‌ها

این مدرسه 33 حجره در طبقۀ همکف و 36 حجره در طبقۀ اول دارد. هر حجرۀ طبقۀ همکف شامل یک ایوانچۀ ورودی، اتاق اصلی و پستو ست. حجره‌های واقع در گوشه‌ها و تمامی حجره‌های طبقۀ بالا فاقد پستو هستند (همان، 48، 50). 

مجموعۀ ورودی

این مجموعه در میانۀ ضلع غربی ساختمان و عمود بر محور بازار که جهت آن شمالی ـ جنوبی است، قرار دارد و شامل پیش‌طاق، درگاه، هشتی، دالان و ایوان است. حریم پیش‌طاق ورودی با تفاوت مصالح به کار رفته ــ ازارۀ سنگی ــ از سطوح حجره‌های مجاور در بازار متمایز است. مسیر ورود به ترتیب از پیش‌طاق که در دو سوی آن دو سکوی سنگی قرار دارد، درگاه، دالان، هشتی و ایوان است که دسترسی مستقیم به حیاط و محیط داخلی مدرسه را میسر می‌سازد. میان محور پیش‌طاق ورودی و محور مدرسه اندکی اختلاف وجود دارد، با طراحی یک هشتی و تغییر استادانۀ مسیر، این تفاوت به سادگی برطرف شده است. هشتی افزون بر کاربری اصلی، به عنوان یک فضای تقسیم‌کننده، بر شکوه مسیر ورود نیز افزوده است (همان، 48-49). 

وضوخانه

در منتها الیه جنوب شرقی ضلع شرقی پس از یک ایوانچه و یک دالان فضای وضوخانه و بخشهای وابسته به آن قرار داشته است که در نوسازی سالهای اخیر به طور کامل تخریب شده، و وضوخانه و آبریزگاه نوسازی جایگزین آن شده است (همان، 49). 

چاه خانه

در گوشۀ شمال شرقی یک فضای کوچک بدون سقف قرار دارد که چاه مدرسه در آن واقع بوده، و از آب آن برای شرب استفاده می‌شده است، اما برای دیگر مصارف از آب نهر جاری در مدرسه بهره می‌برده‌اند (همانجا). 

نماها و تزیینات داخلی

نمای عمومی بنا شامل 4 ایوان دو به دو متقابل با طاق جناغی است که در دو سوی هریک از آنها حجره‌هایی در دو طبقه قرار دارد. رخبام بنا در سراسر ساختمان در یک راستا ست؛ بدین ترتیب که خط افقی نمای حجره‌های طبقۀ بالا با خط افقی نمای ایوانها در یک امتداد قرار گرفته است و در نتیجه ایوانها در کنار دیگر خطوط تأثیر غالب خود را در نما از دست داده‌اند. اما تمرکز تزیینات و عدم تأکید قاطع خطوط نمای آن را جبران کرده است (همان، 51). 
نمای ایوانهای شمالی و جنوبی از 3 بخش عمودی تشکیل شده است: دهانۀ اصلی ایوان با طاق جناغی، و دو قاب عمودی در طرفین آن که بر هریک به ترتیب از پایین به بالا4 طاق‌نمای تزیینی بالای یکدیگر قرار گرفته‌اند. ساختار و چشم‌انداز دو قاب عمودی بر شکل اصلی ایوان تأکید دارند. پوشش ایوان به گونۀ نیم‌گنبد اجرا شده است. برای تزیینات آن از کاشیهای خشتی استفاده کرده‌اند. کاشی‌کاری در پشت بغلهای دهانۀ اصلی ایوان و پشت بغلهای طاق‌نماهای قابهای دو سوی آن به چشم می‌خورد. در پی اجرای پاره‌ای تعمیرات در 1344ش، کاشیهای جدیدی در پشت بغل دهانۀ ایوان شمالی کار گذاشته شده‌اند. بخش داخلی ایوان بر بدنۀ اصلی 3 درگاه دارد که به مَدرس پشت آن راه می‌یابد، و بالای درگاهها 3 نورگیر با طاق جناغی و پنجرۀ چوبی مشبک، نمای داخلی را تشکیل می‌دهد، سطوح دیگر با پوشش نازکی از گچ اندود شده‌اند (همان، 51-52). 
نمای ایوان شرقی نیز با قاب عمودی آجری در هر سوی دهانه از حجره‌ها تفکیک شده است. سراسر دهانۀ ایوان در جلو با یک حفاظ مشبک چوبی از بخش پشت کاملاً جدا شده است. در پشت ایوان بزرگ‌ترین فضای معماری مدرسه، نمازخانه قرار دارد و در میانۀ بدنۀ جنوبی آن محراب تعبیه شده است، و پوشش آن به صورت طاق و چشمه است. تنها تزیین ایوان کاشی‌کاری پشت بغلهای دو سوی آن است که با توجه به کتیبۀ آن: «گشت تعمیر این خجسته بنا 1344» حکایت از تعمیر آن در چند دهۀ اخیر دارد (هنرفر، 554؛ جاوری، همان، 52). 
نمای ایوان غربی همانند ایوان شرقی است. این ایوان از طریق درگاهی در مرکز دیوار انتهایی آن به هشتی مجموعۀ ورودی راه می‌یابد. کاشیهای به کار رفته در تزیین پشت بغلهای ایوان با نقوش اسلیمی، به رنگهای زرد، سبز، آبی و فیروزه‌ای بر زمینۀ لاجوردی است. کاشیهای به کار رفته در پشت بغلهای ایوانهای شرقی، جنوبی و شمالی و تمام حجره‌های طبقۀ بالا در همین سال به طور کامل با کاشیهای نو جایگزین شده‌اند (همان، 52، 53). 
حجره‌هایی که در دو طبقه ایوانها را در 4 جبهه دربر گرفته‌اند، سایر نماهای داخلی را تشکیل می‌دهند. هر حجره که در یک قاب مستطیل‌شکل قرار گرفته است، دهانه‌ای با طاق جناغی، و پوششی به شیوۀ طاق و تویزه دارد. پشت بغل تمام حجره‌ها با کاشیهای خشتی منقوش به نقشمایۀ ختایی و گل و برگ، به رنگهای زرد، سبز و آبی فیروزه‌ای بر زمینۀ آبی لاجوردی تزیین شده‌اند (همانجا). 
مدرسه از 4 سو به بافت شهری پیوسته است و فقط در جبهۀ غربی، پیش‌طاق ورودی آن در کنار منبر با نمایی طراحی شده و تزیینی است. پیش‌طاق ورودی شامل یک طاق جناغی در قابی مستطیل‌شکل عمودی، با تزیینات کاشی هفت رنگ است. این کاشیها با نقوش اسلیمی و ختایی، و در رنگهای زرد، سبز و آبی فیروزه‌ای بر زمینۀ آبی لاجوردی آراسته شده‌اند. درست بالای درگاه ورودی، کتیبۀ بنیاد بنا از کاشی به خط ثلث به رنگ سفید بر زمینۀ لاجوردی با رقم محمدرضا امامی، و تاریخ 1058ق قرار دارد که در آن از جدۀ شاه عباس دوم صفوی به عنوان بانی مدرسه و وقف آن بر طلبۀ مذهب اثنا عشریه، نام برده شده است (هنرفر، 553). 3 کتیبه نیز به خط کوفی بنایی با نامهای «الله»، «محمد»، و «مبارک باد» به شیوۀ کاشی‌کاری معرق اجرا شده است (جاوری، همان، 54). این مدرسه در تاریخ 1/ 10/ 1348ش به شمارۀ 892 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است (پازوکی، 72). 

مآخذ

پازوکی، ناصر و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت شدۀ ایران در فهرست آثار ملی، تهران، 1384ش؛ جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان، به کوشش جمشید مظاهری، اصفهان، 1378ش؛ جاوری، محسن، بررسی مدارس موجود دورۀ صفوی اصفهان، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، 1376ش؛ همو، «مدارس صفوی اصفهان»، رواق، تهران، 1378ش، شم‍ 3؛ میراث اسلامی ایران، به کوشش رسول جعفریان، قم، 1375ش؛ هنرفر، لطف‌الله، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، 1344ش.

محسن جاوری