جبیل

جُبَیْل، شهری بندری در استان الشرقیه در عربستان سعودی واقع در کرانه‌های جنوبی خلیج فارس. این شهر صنعتی با جمعیتی حدود 230،270 تن (1386ش/ 2007م) در 80 کیلومتری شمال غربی دمام (مرکز استان الشرقیه) جای دارد («فرهنگ...»، npn.؛ «میناء...»، بش‍ ‌).
جبیل در زبان عربی به معنای «کوه کوچک» است. نام این شهر برگرفته از دو کوه کوچک در نزدیکی این شهر است. یکی از کوهها به نام جبل بحری، در واقع جزیره‌ای صخره‌ای در حدود 100 متری ساحل است و دیگری جبل بری که تپه‌ای در 12 کیلومتری جنوب شهر جبیل است (EI2؛ عبید، 63، 70-71، 87).
توسعۀ جبیل از نیمۀ نخست سدۀ 14ق/ 20م با کشف منابع نفت خام و گاز طبیعی در نواحی شرقی عربستان آغاز شد. این شهر به سبب موقعیت مناسب جغرافیایی از آن جمله نزدیکی به معادن نفت و گاز، ژرفای مناسب آب دریا که پهلوگیری کشتیهای اقیانوس پیما را در آن ممکن ساخته، و قرار گرفتن بر سر راههای ارتباطی مهم، به یکی از مراکز عمدۀ صنعتی عربستان بدل شده است (هاجری، 111-115؛ اسپارو، 55؛ انکارتا.
صنایع شیمیایی، فولادسازی، آلومینیوم و پالایشگاه نفت از مهم‌ترین صنایع جبیل است. همچنین در این شهر یکی از بزرگ‌ترین تأسیسات آب شیرین‌سازی جهان برپا ست که حدود 50٪ آب آشامیدنی عربستان سعودی را تأمین می‌کند (همانجا؛ نیز نک‍ : شاتولوس، 147؛ «پادشاهی...»، 29, 243).
براساس آثار باستانی به دست آمده از جبیل، سابقۀ زندگی انسان در این منطقه به 7 هزار سال پیش می‌رسد. در جبیل بقایایی از یک کلیسا وجود دارد که پیشینۀ آن به اوایل دورۀ مسیحیت بازمی‌گردد ( انکارتا). این شهر درگـذشته عینَین ــ به معنای «دو چشمه» ــ خوانده می‌شده که برگرفته از دو چشمۀ ‌جوشان در آنجا بوده است (EI2). در منابع دورۀ اسلامی از عینین به عنوان یکی از روستاهای آباد با نخلستانهای بسیار در ناحیۀ تاریخی بحرین در جزیرة العرب یاد شده است (ابوعبید، 3/ 986؛ یاقوت، 3/ 765؛ قاموس، ذیل العین). 
در 1328ق/ 1910م یکی از قبیله‌های بنی خالد با اجازۀ مقامات عثمانی از قطر به عینین مهاجرت کردند (کحاله، 247؛ وهبه، 68؛ نیز نک‍ : لاریمر، VIII(2)/ 1013). این قبیله که به بوعینین شهرت داشتند، از سنیهای مالکی بودند که به صید مروارید و دیگر فعالیتهای دریایی اشتغال داشتند. آنان باعث آبادانی و رونق بازرگانی این منطقه شدند، تا جایی که جبیل در آن دوران به یکی از امیرنشینهای چهارگانۀ احساء بدل گردید (کحاله، وهبه، همانجاها؛ نیز نک‍ : EI2).
در 1333ق/ 1915م طی معاهده‌ای که میان بریتانیا و عثمانی بسته شد، حاکمیت سعودیها بر جبیل و چند منطقۀ دیگر عربستان به رسمیت شناخته شد و عبدالعزیز آل سعود رسماً بر جبیل دست یافت (ریحانی، 190-194؛ وهبه، 331). جبیل تا 1340ق/ 1921م رونق اقتصادی و اهمیت چندانی نداشت، اما در آن سال به واسطۀ کشمکشهای اقتصادی میان نجد و کویت، این شهر به سبب موقعیت بازرگانی و صیادی مناسب، اعتبار و رونق فراوان یافت (کحاله، همانجا؛ وهبه، 68). با افتتاح مجموعۀ عظیم صنعتی جبیل در اواخر سال 1356ش/ 1977م این شهر، به یکی از بزرگ‌ترین کانونهای صنعتی عربستان سعودی بدل گشت (نک‍ : شاتولس، 143 بب‍ ‌).

مآخذ

ابوعبید بکری، عبدالله، معجم مااستعجم، به کوشش مصطفى سقا، قاهره، 1368ق/ 1949م؛ ریحانی، امین، تاریخ نجد الحدیث و ملحقاته، بیروت، 1928م؛ شاتولوس، میشل، «از درآمد نفت تا توسعۀ اقتصادی»، شبه جزیرۀ عربستان در عصر حاضر، ترجمۀ اسدالله علوی، مشهد، 1378ش، ج 1؛ عبید، عبدالرحمان، الجبیل: ماضیها و حاضرها، ریاض، 2000م؛ قاموس؛ کحاله، عمررضا، جغرافیة شبه جزیرة العرب، به کوشش احمدعلی، قاهره، 1384ق/ 1964م؛ «میناء الجبیل التجاری»، جبیل (نک‍ : مل‍ ‌)؛ وهبه، حافظ، جزیرة العرب فی القرن العشرین، قاهره، 1387ق/ 1967م؛ هاجری، فریال، «بعض ملامح الخریطة الصناعیة لمدنیة الجبیل الصناعیة...»، مجلة دراسات الخلیج و الجزیرة العربیة، کویت، 1998م، س 23، شم‍ 91؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

EI2; Encarta Reference Library, 2005; Jubail Commercial Port, www.ports. gov.sa/ Arabic/ jubail/ Index.htm; The Kingdom of Saudi Arabia, ed. T. C. G. Stacey et al. London, 1977; Lorimer, J. G., Gazetteer of the Persian Gyulf, Oman and Central Arabia, Oxford, 1986; Sparrow, J. G., Modern Saudi Arabia, London, 1970; The World Gazetteer, www.world-gazetteer.com.
پرویز امین