جبیله

جُبَیْله، شهری کوچک در نجد عربستان. این شهر در دشتی هموار در کرانۀ چپ وادی (رودخانه) حنیفه میان شهرهای عُیَیْنه و درعیه تقریباً در 30 کیلومتری شمال غربی ریاض واقع است. از نزدیکی این شهر دو جادۀ مهم که به ریاض منتهی می‌شود، می‌گذرد («بلدیة...»، بش‍ ؛ اطلس...، 225؛ موسوعة...، 2/ 394). جبیله مصغر جبله به معنای کوه کوچک است (یاقوت، 1/ 34).
جبیله از مراکز مسکونی کهن در جزیرة العرب به شمار می‌رود و دیرینگی آن به پیش از اسلام می‌رسد. در آن روزگار جبیله از قریه‌های بنی حنیفه به شمار می‌رفته، و مسکن مسیلمۀ کذاب ــ از مدعیان نبـوت در زمـان پیامبر اکـرم (ص) ــ بوده است. شهرت جبیله در تاریخ اسلام به سبب وقوع یکی از مهم‌ترین جنگهای رِدّه در آنجا موسوم به نبرد عقرباء در نزدیکی آن بوده است (همو، 3/ 694-695؛ ابن خمیس، 29؛ کحاله، 104؛ ریحانی، تاریخ...، 38-39). 
در 11ق/ 632م، به روزگار خلافت ابوبکر سپاه مسلمانان به فرماندهی خالد بن ولید برای سرکوبی مسیلمه و پیروان او، قبیلۀ بنی حنیفه، به سوی آنان گسیل شد. در نبردی که درگرفت، 200‘1 تن از اصحاب پیامبر (ص) کشته شدند که 700 تن از آنان حافظ قرآن بودند. از جمله کشته شدگان زید بن خطاب برادر بزرگ‌تر عمر بن خطاب بود (ذهبی، 38-41؛ طبری، 3/ 281- 289؛ ابن اعثم، 1/ 27- 28،34؛ بلاذری، 126- 128؛ یاقوت، ابن خمیس، کحاله، ریحانی، همانجاها). مزار این کشته شدگان تا میانه‌های سدۀ 12ق در فاصلۀ اندکی از این شهر وجود داشت و نزد اهالی به «قبور صحابه» معروف بود (همانجاها). 
در 85 ق/ 704م، جبیله در اختیار آل یزید (یکی از شعب بنی حنیفه) بود. در این سال موسی بن ربیعة بن مانع مرادی امیر درعیه، جبیله را تصرف کرد و آل یزید را از آنجا پراکنده ساخت (ابن بشر، 1/ 16-17، 2/ 6؛ فیلبی، 9). پس از آن جبیله جزو متصرفات حسن بن طویق (از امرای آل معمر) که در عیینه حکومت داشت، قرار گرفت (خزعل، 79). 
در اواسط سدۀ 12ق/ 18م، جبلیه و دیگر شهرهای پیرامون آن محل نخستین برخورد محمد بن عبدالوهاب (بنیان‌گذار مذهب وهابیه) با قبایل احساء بود. در این درگیریها وهابیها پیروزیهایی به دست آوردند و نفوذ خود را به دیگر نواحی شبه جزیرۀ عربستان گسترش دادند (ریحانی، تاریخ، همانجا). در 1153ق/ 1740م محمد بن عبدالوهاب پس از تسلط بر نجد با کمک عثمان بن حمد بن معمر حاکم عیینه به همراه 600 تن از پیروانش قبور صحابه را که نزد مردم جبیله و شهرهای پیرامون آن، و همچنین منطقۀ شرقی شبه جزیرۀ عربستان از احترام خاصی برخوردار بود و مردم به زیارت آنجا می‌رفتند و حتى به درختان آن توسل می‌جستند، ویران، و درختان آنجا را نیز قطع کرد (همان، 37- 38؛ ابن بشر، 1/ 8 ، 12؛ خزعل، 115-116؛ فیلبی، 37). 
در 1172ق در جبیله و نواحی پیرامون آن نبردی میان عریعر ابن دجین سعدون، حاکم احساء (حک‍ 1166- 1188ق) و محمد بن سعود (نخستین فرمانروای سعودی) درگرفت؛ در این نبرد شهر جبیله آسیب دید و شماری از مردم آن کشته شدند و سرانجام، جبیله بر متصرفات آل سعود افزوده شد. پس از ویرانی درعیه که در درگیریهای آل سعود با امیران محلی ویران شده بود، آل سعود جبیله را چندی مرکز نجد قرار دادند (خزعل، 258- 261؛ ریحانی، ملوک...، 2/ 110).
لاریمر که در اواخر سدۀ 13ق/ 19م، جبیله را دیده، آنجا را قریه‌ای کوچک و کم‌اهمیت وصف کرده که تا پیش از آن روستایی بزرگ بوده که در آنجا محصولات کشاورزی اندکی مانند گندم و جو به عمل می‌آمده است (VIII/ 626). به گزارش او شمار ساکنان جبیله در تابستانها 4 خانوار بود، اما در زمستانها جمعیت آن به 50 خانوار می‌رسید که عمدتاً از ملهم و گاهی نیز از صلبوخ به آنجا می‌آمدند (همانجا).

مآخذ

ابن اعثم کوفی، احمد، الفتوح، به کوشش علی شیری، بیروت، 1411ق/ 1991م؛ ابن بشر، عثمان، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ریاض، 1385ق؛ ابن خمیس، عبدالله، المجازبین الیمامة و الحجاز، ریاض، 1390ق/ 1970م؛ اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض، 1419ق/ 1999م؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، 1407ق/ 1987م؛ «بلدیة العیینة و الجبیله»، المملکة العربیة السعودیة، وزارة الشؤون البلدیة و القرویة (نک‍ : مل‍ ، المملکة...)؛ خزعل، حسین، حیاة الشیخ محمد بن عبدالوهاب، بیروت، 1968م؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، عهد الخلفاء الراشدین، به کوشش عبدالسلام تدمری، بیروت، 1407ق/ 1987م؛ ریحانی، امین، تاریخ نجد الحدیث و ملحقاته، بیروت، 1954م؛ همو، ملوک العرب، بیروت، 1967م؛ طبری، تاریخ؛ کحاله، عمررضا، جغرافیة شبه جزیرة العرب، به کوشش احمدعلی، مکه، 1384ق/ 1964م؛ موسوعة اسماء الاماکن فی المملکة العربیة السعودیة، ریاض، 1424ق/ 2003م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Lorimer, J. G., Gazetteer of the Persian Gulf, Oman and Central Arabia, Calcutta, 1908; Al-Mamlakat…, www.momra.gov.sa/ GeneralSarv/ / mun/ mun.93.asp; Philby, J., Saʿudi Arabia, Beirut, 1968. 
پرویز امین