جبرئیل

جِبْرَئیل، از فرشتگان مقرب درگاه الٰهی که واسطۀ رساندن وحی پروردگار به انبیا، به ویژه پیامبر اسلام(ص) بود. نام جبرئیل 3 بار در قرآن کریم در سوره‌های بقره (2/ 97، 98) و تحریم (66/ 4) آمده است و در آن به مواردی از جایگاه این فرشته به عنوان رسانندۀ وحی الٰهی، یار و یاور پیامبر (ص)، وصف او به امین و نیز مورد توجه بودن او نزد پروردگار و نکوهش دشمنی با وی اشاره شده است. 

واژۀ جبرئیل و نامهای او

در واژه‌شناسی سنتی اسلامی، نام جبرئیل ترکیبی از دو کلمۀ «جبر» و «ایل» دانسته شده است. لغویان، مفسران و راویان در تبیین بخش نخست این ترکیب، در واژۀ جبر، حرف جیم را به دو صورت مفتوح و مکسور به کار برده‌اند (جوهری، 2/ 608؛ طوسی، التبیان، 1/ 361-363؛ ابن شهرآشوب، 2/ 339؛ ابن اثیر، 1/ 86) و با بیانی که نشان از ناشناخته بودن آن نزد ایشان دارد، معانی متفاوتی برای آن آورده‌اند. مثلاً به اختلاف جبر را معادلی برای فرشته، انسان، مرد، یا بنده دانسته‌اند (ازهری، 11/ 58-59؛ ابن منظور، ذیل جبر؛ قس: مشکور، 1/ 126)، حال آنکه در خصوص بخش دوم یعنی ایل، تقریباً همگان آن را به معنی الله یا رب دانسته‌اند (برای نقد آن، نک‍ : طوسی، همان، 1/ 363). معادل‌یابی نامهایی همچون عبد الله برای جبرئیل نیز در همین راستا ست (سیوطی، الدر ...، 1/ 225؛ ابن منظور، همانجا). به جز مشهورترین تلفظهای این نام، در منابع به تلفظهای دیگری هم اشاره شده است: جِبریل بدون همزه (نک‍ : ابـوعمـرو، التیسیر، 75) که واژه‌ای سریـانـی و بـه‌‌ معنـای عبدالرحمان یا عبد العزیز دانسته شده است (جوالیقی، 161-162؛ تاج ‌العروس، ذیل جبر؛ مناوی، 1/ 123)؛ و صورتهایی چون جبرائیل و جبرال و نیز جبرین که تلفظ بنی اسد دانسته شده است (طوسی، سیوطی، همانجاها؛ قاموس، ذیل جبر؛ ابن منظور، ذیل جبرل، نیز جبرن). جفری بر آن است که اصل این واژه عبری است که به واسطۀ سریانی وارد زبان عربی شده است (ص 100-101). 
درواقع به جز موارد تصریح شده به نام جبرئیل در قرآن، در روایات تفسیری، برخی یادکردهای قرآنی اشاره‌ای به جبرئیل دانسته شده است، مانند تعابیر روح، روح ‌القدس، شدید القُویٰ، ذو مـره و نـیـز رسـول (نک‍ : بـقـره/ 2/ 87، جم‍ ؛ شـعـرا/ 26/ 193؛ نجم/ 53/ 5) کـه القـابی برای جبرئیل دانسته شده‌اند (نک‍ : مجاهد، 2/ 637؛ صنعانی، تفسیر...، 2/ 388؛ احمد بن حنبل، الرد...، 26؛ طبری، تفسیر، 1/ 404، 27/ 42؛ طوسی، همان، 9/ 422؛ بغوی، 3/ 398، 4/ 245؛ میبدی، 1/ 263-264؛ طبرسی، فضل، 9/ 288؛ فخر الدین، 3/ 177؛ قرطبی، 6/ 363، 17/ 85؛ ابن قیم، روضة...، 193؛ ابن کثیر، 4/ 481؛ بیضاوی، 3/ 420، 5/ 252-253؛ ثعالبی، 1/ 87). 
در بیشتر روایاتی که دربارۀ مباحث مربوط به آیات قرآنیِ قصص حضرت مریم و ولادت حضرت مسیح (ع) آمده است، در دو موضوع نام جبرئیل به چشم می‌خورد: آنچه به حضرت مریم و ولادت حضرت عیسـیٰ (ع) مربوط می‌شود؛ موضوعِ توانایـی ـ بخشیدن پروردگار به آن حضرت برای ایفای رسالت الٰهی خویش. غالباً برآن‌اند که بیان قرآن کریم در آیات 17-21 سورۀ مریم (19)، مبنی بر ارسال «روح» در صورت آدمی نزد مریم به عنوان «رسول» و دعوت او به آرامش و بشارت ولادت فرزندی پاک، درواقع بیان حضور جبرئیل است (بخاری، خلق...، 22؛ طبری، تفسیر، 16/ 60؛ طوسی، التبیان، 10/ 286؛ ابن حزم، 1/ 10؛ طبرسی، فضل، 10/ 114؛ قرطبی، 11/ 91؛ ابن کثیر، 3/ 116). بر پایۀ همین دست روایات، یادکرد «رسول» به عنوان نامی برای جبرئیل همچنین در آیۀ 19 سورۀ تکویر (18) با همراهی صفت کریم تکرار شده است (صنعانی، همان، 3/ 352؛ طبری، همان، 30/ 79؛ قرطبی، 18/ 274؛ بیضاوی، 5/ 458). 
اما دربارۀ واژۀ روح در کاربردهای قرآنی بحث قدری پیچیده است؛ ترکیب «روح القدس» در مواردی که در آیات مربوط به قصص حضرت عیسى (ع) آمده است (بقره/ 2/ 253، 87؛ مائده/ 5/ 110). عملاً در باور کسانی چون قتاده، سدی و ضحاک ــ از مفسران متقدم ــ فرشتۀ مقرب الٰهی و جبرئیل است و چنین مضمونی از پیامبر اسلام (ص) نیز نقل شده است (طبری، همان، 1/ 404-405، 3/ 2؛ نیـز نک‍ : مفیـد، تصحیـح...، 8؛ ابـن عبـد البـر، التمهید، 284). در سده‌های بعد، فارغ از دیدگاههای تفسیری، در بیان نامهای جبرئیل، به صراحت «روح‌ القدس» نیز دیده می‌شود (مثلاً ابن منظور، ذیل قدس، نیز جبرل). ترکیب روح‌ الامین هم نمونۀ قرآنی دیگری است (شعرا/ 26/ 193) از ترکیب روح با صفتی ویژه در روایات تفسیری که نامی برای جبرئیل تلقی شده است. در آیۀ یاد شده که با همسویی با آیات پیش و پس از آن، به صراحت به نزول آیات الٰهی از سوی پروردگار اشاره دارد، فـرستـادۀ وحی، فرشتـۀ مقرب او معـرفـی شـده است (مثلاً نک‍ : الاختصاص، 115؛ کراجکی، 111؛ طوسی، الغیبة، 454؛ بیهقی، شعب...، 1/ 171). 
در فضای احادیث، القاب جبرئیل را می‌توان در 3 طیف قرار داد: نخست نامهای برگرفته از اشارات قرآنی، دوم یادکردها و نامبریهای پیامبر اسلام(ص) و دیگر انبیا از جبرئیل، و سوم یاد جبرئیل از زبان دیگر فرشتگان. در دستۀ نخست افزون بر روح‌القدس و روح‌الامین باید به نامهایی مانند امین، امین الوحی و امین‌الله اشاره کرد (اسکافی، 214؛ حکیم ترمذی، 3/ 176، 40؛ ابن رستم، 869؛ طبرانی، المعجم الکبیر، 2/ 95؛ ابن شاذان، 128؛ ابن شهرآشوب، 3/ 82). در دستۀ دوم می‌بینیم که پیامبر(ص) غالباً جبرئیل را در هر دو منظر مخاطب یا غایب، بیشتر با تعابیری چون یار و برادر خطاب می‌فرموده است (ابن حمزه، 285؛ ربیع، 1/ 66، جم‍ ؛ ابن ابی‌الدنیا، التواضع...، 115؛ ابن شاذان، 98؛ راوندی، سعید، الخرائج...، 2/ 845؛ طبرسی، احمد، 1/ 59؛ منذری، 3/ 260؛ رافعی، 1/ 8؛ هیثمی، 9/ 30؛ مجلسی، 6/ 109). در همین گروه از نامها، می‌توان به روح‌الله نیز اشاره کرد که از زبان حضرت عیسى (ع) نقل شده است (ابن مبارک، 77). گروه سوم روایاتی است که در آنها تلاش شده تا تصویری از جبرئیل نزد دیگر فرشتگان ارائه شود. در این نمونه‌ها جبرئیل، امام اهل آسمان و خادم پروردگار معرفی شده است (سیوطی، الحبائک، 19؛ مجلسی، 3/ 10). در نهایت باید به یاد داشت که در فهرستهایی که از فرشتگان در روایات به دست داده می‌شود، گاه برخی از این القاب به عنوانی مستقل به نام جبرئیل عطف شده است (مثلاً ابن طاووس، الاقبال...، 1/ 98، 217). 

جبرئیل در میان فرشتگان

در اندیشۀ اسلامی از همان سده‌های نخستین، در مباحث مربوط به فرشتگان برخی آراء دربارۀ چیستی این مخلوقات الٰهی که جبرئیل را هم دربر می‌گیرد، مورد التفات بوده، و در طی کلام و فلسفۀ دینی به این مهم پرداخته شده است. دربارۀ جبرئیل کلیت سخن به باورهای عمومی دربارۀ ملائکه باز می‌گردد، اما برخی روایات شاذ هم دیده می‌شود که در آنها جبرئیل نه از فرشتگان، که از روح دانسته شده است (ابوهلال، 261؛ طبرانی، مسند ...، 3/ 386). مبنای این روایات ارتباطی است که در آیات و روایات میان روح‌القدس، روح ‌الامین، و روح و بیان برخی وظایف ایشان و همسانی آن با وظایف جبرئیل وجود داشته است (برای تفصیل مطالب، نک‍ : ه‍ د، روح). افزون بر این، بر پایۀ روایات، جبرئیل در کنار فرشتگان سه‌گانۀ میکائیل، اسرافیل و عزرائیل (ملک الموت)، تشکیل‌دهندۀ مجموعۀ 4 فرشتۀ مقرب درگاه الٰهی هستند که در تقسیم‌بندی روایی از امور دنیا هرکدام مسئولیتی برعهده دارند. بر این مبنا جبرئیل پیام‌آور رسالت و وحی الٰهی، میکائیل موکل رزق و روزی خلایق، اسرافیل مأمور دمیدن در صور، و عـزرائیل فرشتـۀ مـرگ است (بـرای نمونـه، نک‍ : ابن ابـی شیبه، 8/ 223). 
در بررسی جایگاه جبرئیل در میان فرشتگان و به‌ویژه در مجموعۀ 4 فرشتۀ مقرب، پیش از هر چیز ترتیب همیشگی نامبری آنها جلب توجه می‌کند و بیانگر رتبه‌بندی نهان و از پیش مشخصی برای ایشان است؛ چه، تقریباً در همۀ روایاتِ یادکرد از ایشان، نام جبرئیل پیش از دیگران قرار دارد. از سوی دیگر حتیٰ در بیان میزان دوری و نزدیکی خلایق به پروردگار، جبرئیل را نزدیک‌ترین مخلوقات به خداوند و در سمت راست او می‌یابیم (سیوطی، همان، 20). جبرئیل در کنار 3 فرشتۀ دیگر، البته با همان ترتیب همیشگی، نخستین آفریدگان خداوند به شمار می‌روند و در آخر الزمان نیز آخرین مخلوقاتی که خواهند مرد، ایشان‌اند (همانجا). 
در آراء اسلامی چه در منابع مکتوب و چه در اندیشۀ مسلمانان که حتیٰ نمود آن را در یادمانهای هنری مخصوصاً نگاره‌ها می‌توان مشاهده کرد، جبرئیل پرکارکردترین فرشتۀ الٰهی با بیشترین درجۀ اهمیت در جایگاه ارزشی است. به نظر می‌رسد با توجه به گوناگونی و تنوع وظایف و البته پایگاه این فرشته، جایگاه او نخست باید در میان فرشتگان و آسمانیان مورد بررسی قرار گیرد و در مرحله‌ای پسین به جایگاه جهانی او نگریسته شود. جبرئیل که پیش‌تر به عنوان امام اهل آسمان از او یاد شد و در روایتی افضل فرشتگان خوانده شده (طبرانی، المعجم الکبیر، 11/ 129)، بر پایۀ روایتی از امام علی (ع) مؤذن آسمانها و آسمانیان خوانده شده است (سیوطی، همان، 30). درواقع جبرئیل را باید فرمان‌دهندۀ فرشتگان دانست (ابن طاووس، الاقبال، 1/ 24) که ایشان فرمانبردار اوی‌اند و فرمانها و خواسته‌های او را گردن می‌نهند (صنعانی، المصنف، 10/ 451؛ ابویعلیٰ، 12/ 39؛ ابن حبان، 2/ 85-86؛ ابونعیم، 3/ 258). نمونۀ اعلای این فرماندهی را می‌توان در حضور گستردۀ آنان در غزوۀ بدر در نظر آورد (نک‍ : دنبالۀ مقاله). در نشانه‌های روایی کاملاً آشکارا آمده است که در هر نمونه از گونه‌های حضور فرشتگان سه‌گانۀ جبرئیل، میکائیل و اسرافیل، وی در سمت راست قرار دارد که این مفهوم در سمت راست بودن، در مقام و رتبه‌بندی، و با توجه به فرهنگی است که در پس مفاهیم راست و چپ وجود دارد (مثلاً همو، 1/ 65؛ ابوالفرج، 32). 
فارغ از روابط میان فرشتگان، بر پایۀ فضای غالب در روایت، جبرئیل را نه به عنوان فرشته‌ای در کنار دیگر فرشتگان، بلکه به عنوان ملکی خاص در ارتباط با پروردگار باید ملحوظ داشت. درواقع گونه‌های بیان روایی، غالباً از جبرئیل مفهومی همچون وزیر دست راست و کارگذار خداوند یاد شده است. اینکه در روایات جبرئیل «خادم الله» یاد می‌شود (مثلاً سیوطی، الحبائک، 19)، بی‌شک نفی خدمتگزاری دیگر فرشتگان نیست، اما تصریح و تخصیص و برجسته نماییِ ویژگی او ست. در سخن از گزینش افضل آسمانیان و زمینیان از سوی پروردگار، در روایتی نمونۀ اعلای آسمانی جبرئیل، و نمونۀ اعلای زمینی حضرت محمد (ص) یاد شده‌اند (این قیم، حادی...، 73) که بیانگر پایگاه این فرشته نزد پروردگار از دریچۀ اندیشۀ روایی است. بر همین مبنا، به هنگام حضور همگانی فرشتگان در محضر الٰهی، هم‌کلام پروردگار، تنها جبرئیل است (سیوطی، همان، 126). در روایتی که بر مبنای آن برخی آفریده‌ها به طور مستقیم ساختۀ پروردگارند، از میان فرشتگان تنها جبرئیل یاد شده است (ابن بطه، 3/ 301). در این میان آنچه به عنوان کارکردهای جبرئیل و امور محوله به وی از رساندن وحی و جز آن در منابع آمده (نک‍ : دنبالۀ مقاله)، در مقایسه‌ای با وظایف دیگر فرشتگان مقرب، نشان‌دهندۀ نکتۀ ظریفی دربارۀ همان پایگاه الٰهی است. در این نگاه، جبرئیل چه از نظر تنوع و چه از نظر مقام امور محوله در رتبه‌ای است که موجب شده است تا همیشه در ترتیب ملائک مقرب، مقام نخست را داشته باشد؛ به‌ویژه آنکه ایمان یادشدۀ او در کنار رسالت وحی، خود مؤیدی بر این اندیشۀ غالب است. 

کارکردهای رسالت

براساس آیات الٰهی و روایات، اصلی‌ترین وظیفۀ جبرئیل، انتقال وحی از سوی پروردگار به پیامبران است. در تفاسیر قرآن کریم، مخصوصاً ذیل آیات مربوط به نزول وحی، آموزشهای الٰهی، و نمونه‌های مشابه چنین می‌یابیم که از زمان بروز نخستین نشانه‌های آفرینش، جبرئیل حضوری آشکار نزد آدم (ع) داشته، و این امر تا زمان خاتم انبیا، حضرت رسول(ص) نیز ادامه یافته است. در این راستا افزون بر ارتباط میان جبرئیل با همۀ پیامبران، رسانندۀ وحی الٰهی بودن حتیٰ در دادن لقب به او نیز اثر گذارده است و غالباً او را امین الوحی خوانده‌اند. درواقع به نظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین مواردی که اسباب اشتهار جبرئیل را فراهم آورده، همین ایمانی است که بدو نسبت داده شده، و در منابع مورد توجه بسیار قرار گرفته است. به جز آموزش ایمان به آدمیان و خاصه یاران پیامبر(ص) و تازه‌ ـ مسلمان‌شدگان، اساس اینکه او یکی از بزرگ‌ترین مواهب الٰهی یعنی وحی برای رسالت و رستگاری آدمیان را از پروردگار به امانت گرفته است، و بدون هیچ دخل و تصرفی آن را به پیامبران می‌رساند، خود، تصویری زیبا از شخصیت ایمانی او آفریده، چنان که امین الٰهی خوانده شده است (ابن راهویه، 3/ 670؛ ابن ابی داوود، 38، 55؛ ابن شاذان، 46؛ سیوطی، همان، 20). ایمان جبرئیل که در طول تاریخ اندیشۀ اسلامی، حالت زبانزد یافته (بخاری، صحیح، 1/ 26؛ بیهقی، شعب...، 1/ 80)، در برخی موارد حتیٰ به عنوان میزان و نمونۀ اعلا برای سنجش ایمان دیگران به کار برده شده است و در روایات دیده می‌شود که ایمان پیامبر اسلام(ص) نیز گاه با ایمان جبرئیل در ترازو قرار می‌گیرد و سنجیده می‌شود (همان، 1/ 176). 
فارغ از موضوعات قابل تأمل دربارۀ وحی (ه‍ م)، برخی مباحث جانبی در مجموعۀ وحی در قالب روابط جبرئیـل ـ پیامبر وجود دارد که حائز اهمیت بسیار است. از آن جمله تبیین رابطۀ اسنادی در نزول وحی است، بدین معنا که در اندیشه و تفاسیر روایی، با به دست دادن سلسلۀ سند، ارتباط نزول وحی را به شکل کلاسیک بیان داشته، و به انتقال وحی چنین نگریسته‌اند: در اختیار قرار دادن وحی الٰهی (در برخی روایات به قلم و سپس لوح محفوظ) به اسرافیل، او به میکائیل، او به جبرئیل، و او به انبیا و نمونۀ اعلای آن، خاتم انبیا، حضرت رسول (ص) و در نهایت به امت اسلامی (مفید، تصحیح، 80؛ ابن شهرآشوب، 2/ 296؛ قرطبی، 1/ 87). این زنجیره در برخی احادیث نبوی به صورت ارتباط سه‌گانۀ پیامبر(ص) از جبرئیل و او از پروردگار آمـده است (مثلاً نک‍ : حکیم تـرمـذی، 2/ 232؛ رافـعـی، 2/ 214؛ قرطبی، 1/ 72). انتقال این امانت الٰهی به پیامبر (ص) در قالب «سبعة احرف» (مثلاً همو، 1/ 42) که به استعاره از آن به قراریابی کتاب الله در دهـان جبرئیل یـاد می‌شـود (نک‍ : ابن شهـرآشـوب، 2/ 372)، در مقاطع متوالی و به صورت تکه تکه و در چندین مرحله صورت پذیرفته که نخستین آن در کوه حرا بوده است. در این مرحله، جبرئیل با ایجاد ارتباط دیـداری ـ شنیداری با پیامبر اسلام (ص) ایشان را به رغم امی بودن به خواندن فرا خوانده، و عملاً نخستین آیۀ الٰهی، یعنی اِقْرَأ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذی خَلَقَ (علق/ 96/ 1) بر حضرت نازل گشته است. گفتنی است که این نخستین دیدار و نخستین آیات مُنزَل در روایات بسط داده شده است (مثلاً ابن هشام، 1/ 155؛ ابن سعد، 1/ 194-195؛ مسلم، 1/ 143؛ طبـری، تـاریخ، 2/ 298 بب‍ ؛ قـرطبـی، 20/ 117؛ ابن کثیر، 4/ 441؛ بـرای بـرخی منـازعـات، نک‍ : نهج ‌البلاغـة، خطبـۀ 192؛ مجلسی، 17/ 309-310). تأثیر این دست روایات در هنر اسلامی سخت نمایان است و در نگاره‌هایی، این نخستین ارتباط جبرئیل با پیامبر(ص) در حرا تصویر شده است (نک‍ : عکاشه، 145). 
در ادامۀ روند ارتباط جبرئیل با نبی اکرم (ص) عملاً این امر در مرحله‌ای پسین به‌صورت تکمیل‌شده و در چارچوب آموزش توسط جبرئیل به پیامبر (ص) نمود یافته که پیش‌تر برای دیگر انبیا هم نمونه داشته است (مثلاً نک‍ : ثعلبی، 48). دربارۀ آموزش آمده که این فرشتۀ الٰهی در شبهای رمضان، بر پیامبر (ص) قرآن می‌خوانده است (ابن ابی‌ الدنیا، مکارم...، 119؛ نسایی، السنن، 2/ 64). شاید به همین سبب است که از جبرئیل به عنوان مدرس حضرت محمد (ص) یاد می‌شود (صنعانی، المصنف، 11/ 338؛ ثعالبی، 4/ 223)؛ در این راستا، روایتی پر رواج در منابع مشاهده می‌شود که بر مبنای آن حضرت رسول (ص) هر سال یک بار قرآن را بر جبرئیل «عرض» می‌کرده است (ابن راهویه، 5/ 7؛ طیالسی، 197؛ ابن عبد البر، الاستیعاب، 3/ 992؛ ابن ابی عاصم، 5/ 368). در این تدریسها موضوعات جالبی توجه‌برانگیز است، همچون آموزش وضو گرفتن (به عنوان نخستین آموزه)، نماز گزاردن و برخی احکام آن (صنعانی، همان، 1/ 453، 19-455، 532)، آمـوزش آمین‌گویـی پس از قرائت فاتحة الکتاب ــ البته نزد اهل سنت ــ (همان، 1/ 453؛ ابن ابی شیبه، 2/ 187، 7/ 408) و یاد دادن چگونگی گزاردن مراسم و مناسک حج (ابوعبید، 3/ 141؛ ابـراهیم حربی، 1/ 190؛ ابن خـزیمه، الصحیح، 4/ 173 بب‍ ، 249، 264، جم‍ ؛ طبـرانـی، الاوائـل، 45) و حتـیٰ مسـواک زدن (زمخشری، 2/ 400).