جاوید محمد

جاویدْ مُحَمَّد (1292-1345ق/ 1875-1926م)، اقتصاددان، دولتمرد عثمانی و از اعضای فعال جمعیت (حزب) اتحاد و ترقی (ه‍ م)، در دوران اقتدار و حاکمیت این حزب. 
جاویدمحمد در شهر سالونیک (در یونان) زاده شد. پدرش ناعم افندی، بازرگانی از جامعۀ یهودیان نومسلمان (دُنمه) همان شهر بود. محمد تحصیلات ابتدایی را در زادگاهش به پایان آورد و سپس وارد مدارس عِدادیۀ ملکیه (دورۀ اول دبیرستان) و مکتب ملکیۀ شاهانه در استانبول شد. در 1314ق/ 1896م، پس از فراغ از تحصیل، به استخدام بانک زراعت و وزارت معارف درآمد و هم‌زمان به تدریس ریاضیات و اقتصاد در مدرسۀ رشدیۀ ایاصوفیه و دارالمعلمین عالی پرداخت(«دائرةالمعارف...»، VII/ 175؛ احمد، 67). 
جاوید محمد در 1320ق/ 1902م، کار دولتی را رها کرد و به زادگاهش ــ که یکی از مراکز مهم آزادی‌خواهان و مخالفان حکـومت استبـدادی و سلطـان عبـدالحمیـد بـود ــ بـازگشت و مدیریت مدرسه‌ای به نام فیضیه (همانجاها) یا تفیّض (تونایا، III/ 331؛ EI2، ذیل جاوید) را برعهده گرفت. وی در همان شهر به «جمعیت حریت عثمانی» پیوست و پس از ادغام جمعیت در «جمعیت اتحاد و ترقی» به سازمان اخیر پیوست و به سرعت مورد توجه طلعت بیک، رهبر حزب قرار گرفت و از یاران نزدیک او شد («دائرةالمعارف»، همانجا؛ واردار، 258). چندی بعد جزو هیئت سه نفرۀ مذاکره‌کننده دربارۀ اوضاع کشور، با اجازۀ سلطان در 1326ق/ 1908م همراه طلعت پاشا و رحمی بیک از اورفه به استانبول آمد (احمد، 20؛ نیز نک‍ : اوزون چارشیلی، XX/ 148-149؛ دانشمند، IV/ 365). 
پس از اعلان مشروطیت دوم و قدرت‌گیری اتحاد و ترقی (آقشین، IV/ 27)، جاویدمحمد نخستین فرد از اعضای حزب بود که در 1327ق/ 1909م به عنوان وزیر مالیه وارد کابینه شد (احمد، 52؛ واردار، همانجا). چند سال بعد به نمایندگی مردم سالونیک و سپس چناق قلعه یا قلعۀ سلطانی در مجلس مبعوثان عثمانی برگزیده شد («دائرةالمعارف»، همانجا) و به عنوان سخنگوی اتحاد و ترقی و لیبرالها (آقشین، III/ 242) به نطق افتتاحیۀ عبدالحمید دوم در مجلس مبعوثان پاسخ داد (احمد، 30، به نقل از تقویم وقایع 27 و 29 دسامبر 1908، پاورقی 3 و 4). 
پس از کودتای حزب اتحاد و ترقی در صفر 1331/ ژانویۀ 1913 که با حمله به باب‌عالی، مرکز حکومت عثمانی آغاز شد (آقشیـن، IV/ 42-44, 50 ff.؛ بـدوی کـوران، 318 ff.؛ احـمـد، 116-120)، جاویدبیک در مقام وزارت و نظریه‌پرداز اقتصادی در سیاستهای مالی دولت عثمانی، فعالیتی چشمگیر آغاز کرد («دائرةالمعارف»، VII/ 176). وی که خواستار بی‌طرفی عثمانی در جنگ جهانی اول بود (همان، VII/ 175؛ آقشین، IV/ 55)، پس از آگاهی از قرارداد پنهانی عثمانی ـ آلمان و مشارکت آن دولت در جنگ، همراه با 3 وزیر دیگر استعفا کرد؛ اما با اصرار دیگر اعضای دولت، استعفای خود را پس گرفت (همانجاها؛ احمد، 102). 
پس از شکست عثمانی و سقوط دولت اتحاد و ترقی، جاویدمحمد اگرچه در کابینۀ انتقالی عزت پاشا نیز وزیر مالیه بود (دانشمند، VI/ 449)، اما با آغاز محاکمۀ سردمداران اتحاد و ترقی به اروپا گریخت («دائرةالمعارف»، همانجا؛ تونایا، III/ 545). وی در آنجا ضمن تماس با رهبران فراری اتحاد و ترقی و سازماندهی ترکان جوان، درصدد بازسازی حزب برآمد. در همین زمان با عالیه خانم، همسر سابق شاهزاده برهان‌الدین، پسر سلطان عبدالحمید دوم ازدواج کرد (EI2، نیز «دائرةالمعارف»، همانجاها). از سوی دیگر به همکاری با دولت جدیدالتأسیس جمهوری ترکیه نیز برخاست و در کنفرانس لندن (1340ق/ 1921م) به عنوان مشاور مالی، و در اجلاس صلح لوزان (1922-1923م) میان جمهوری ترکیه و نمایندگان دول فاتح در لوزان سویس به عنوان مشاور هیئت نمایندگی ترکیه شرکت کرد و در این اجلاس اخیر به سبب اختلاف نظر با عصمت پاشا اینونو، رئیس هیئت، از جانب او اخراج شد (همانجاها). سرانجام، جاویدبیک به اتهام طرح‌ریزی و شرکت در سوءقصد برضد مصطفیٰ کمال پاشا (آتاتورک) که به توطئۀ ازمیر معروف شد، دستگیر، و پس از محاکمه در 26 اوت 1926 در آنکارا اعدام شد (همانجاها؛ آقشین، IV/ 143-145). 
جاوید محمد از اقتصاد آزاد و جلب سرمایه‌های خارجی برای رونق کشور جانب‌داری می‌کرد و سیاست حمایتی و گمرک بسته را زیان‌آور می‌دانست (همو، III/ 241-243)؛ حتیٰ استقراض خارجی را ــ باتوجه به زیربنای سست اقتصادی عثمانی ــ برای راه‌اندازی صنایع لازم می‌دانست (تونایا، III/ 333). سیاست اقتصادی او در آن زمان مورد بحث محافل اقتصادی بود، چنان‌که اصطلاحاتی مانند «جاویدیسم» و «مالیۀ جاویدبیک» بسیار رایج بود («دائرةالمعارف»، VII/ 176). 
جاوید بیک به‌جز فعالیتهای سیاسی، در زمینۀ علمی و فرهنگی نیز کارآمد بود و با انتشار مقالاتی در روزنامه‌های معروف آن زمان مانند طنین، صباح و به‌ویژه مجلۀ ثروت فنون کسب شهرت کرد. همچنین کتابهایی چون علم اقتصاد در 4 جلد و کتاب احصائیه در علم اقتصاد را نوشت و نیز مجلۀ علوم اقتصادیه و اجتماعیه را بنیان نهاد. خاطرات روزانۀ او و یادداشتهایش دربارۀ رویدادهای اوایل مشروطیت تا جنگ استقلال از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این یادداشتها توسط حسین جاهد به صورت پاورقی در روزنامۀ طنین (از 1943 تا 1946م) انتشار یافته است (همانجا). 

مآخذ

Ahmad, F., The Young Turks, Oxford, 1969; Akṣin, S., «Siyasal tarih», Türkiye tarihi, ed. S. Akṣın et al., Istanbul, 2008-2009; Bedevi Kuran, A., İnkilap tarihimiz ve Jön Türkler, Istanbul, 1945; Daniṣmend, İ. H., Izahlı Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, 1955; EI2; Tunaya, T. Z., Türkiye’de siyasal partiler, Istanbul, 1988; Türkiye diyanet vekfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1993; Uzunçarṣılı, İ. H., «1908 Yılınd ikinci Meṣrutiyetin ne suretle îlân edildiğine dair vesikalar», Belleten, 1956, vol. XX, no. 77; Vardar, G. and S. N. Tansu, İttihad ve Terakki içinde dönenler, Istanbul, 1960. 
علی‌اکبر دیانت