جازان

جازان، یا جیزان، استان و شهری بندری در جنوب غربی عربستان سعودی. نام صحیح و تاریخی این منطقه که در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) نیز آمده (نک‍ : ابن آدم، 115، حاشیۀ 1؛ ابن سعد، 1/ 296)، جازان است، اما تلفظ محلی جیزان از سوی مردم آنجا، سبب شد که نام جیزان نیز رایج شود. در 1376ش/ 1997م جانشین امیر این استان، بخشنامه‌ای صادر، و رسماً اعلام کرد که برای خواندن این منطقه تنها از نام جازان استفاده شود ( الموسوعة العربیة العالمیة، 8/ 118؛ ابونواف، بش‍ ؛ «سبب...»، بش‍ ؛ EI2). 
استان جازان با 671‘11کمـ2 مساحت و627‘330‘1تن جمعیت (در 1387ش/ 2009م)، طبق آخرین تقسیمات کشوری عربستان سعودی مصوب 1992م یکی از 13 استان این کشور به شمار می‌رود ( الموسوعة الجغرافیة...، 3(1)/ 191-192، 195؛ الاطلس...، 252-253؛ «فرهنگ...»، .npn). این استان در منتهاالیه جنوب غربی عربستان سعودی واقع است و از شمال به استان مکه، از غرب به دریای سرخ، از شرق به استان عسیر و از جنوب به جمهوری یمن محدود است ( الموسوعة العربیة العالمیة، همانجا؛ الاطلس، 221؛ «جغرافیة...»، بش‍‌ ). 
حدود 100 جزیرۀ مرجانی غیرمسکونی روبه‌روی کرانه‌های منطقۀ جازان در دریای سرخ وجود دارد که از نظر اداری تابع استان جازان هستند. بزرگ‌ترین این جزیره‌ها فرسان کبیر با 1/ 380 کمـ2 مساحت است که تنها جزیرۀ مسکونی تابع استان جازان محسوب می‌شود. ساکنان فرسان را در سدۀ 4ق/ 10م تغلبیان مسیحی مذهب تشکیل می‌دادند که کلیساهایی از آن خود در آنجا داشتند (همدانی، 96؛ موسوعة اسماء...، 1/ 90؛ عقیلی، 18؛ قس: کحاله، 230-231؛ الموسوعة العربیة العالمیة، همانجا). این مجموعۀ جزایر از جزیرۀ عاشق در جنوب آغاز می‌شود و به جزیرۀ غُراب در شمال ساحل جازان خاتمه می‌یابد و اهالی آن به صید مروارید و لاک‌پشت اشتغال دارند (عقیلی، 120-126؛ کحاله، 231). 
زمینهای منطقۀ جازان به 4 بخش تقسیم می‌شود: 1. زمینهای شوره‌زار و بایر ساحلی معروف به «سَبِخات» به عرض تقریبی 4 کمـ ؛ 2. جلگه‌های ماسه‌ای بسیار حاصلخیز در شرق سبخات به مساحتـی حـدود 800 کم‍ 2؛ 3. چراگاههای حُزون که میان دشتها و کوهستان قرار دارد؛ 4. منطقۀ کوهستانی به عرض حدود 30 کمـ که بخشی از رشته‌کوههای سروات است و در آن انواع میوه و حبوبات به عمل می‌آید (عقیلی، 18-20؛ «موقع...»، بش‍ ؛ ابونواف، بش‍‌ ). 
آب و هوای منطقۀ جازان با نسبت رطوبتی از 30٪ تا 90٪ بسته به مناطق و فصلهای مختلف سال، در جلگه‌ها گرم و مرطوب، و در نواحی کوهستانی تابستانها معتدل و زمستانها سرد است ( الموسوعة العربیة العالمیة، همانجا؛ «موقع»، بش‍ ؛ ابونواف، بش‍‌ ). 
از آنجا که منطقۀ جازان جزو نواحی خشک صحرایی به شمار می‌رود، در تابستانها بادهای موسمی همراه با طوفانهای شنی از شمال غرب می‌وزد که نزد مردم منطقه به «غُبرة» شهرت دارد (عقیلی، 20؛ «جغرافیة...»، بش‍ ؛ «موقع...»، بش‍‌ ). دمای هوا از °30 تا °43 در مناطق و فصلهای مختلف متفاوت، و میزان باران نیز از 100 تا 630 میلیمتر در سال در نوسان است («جغرافیة»، بش‍‌ ). 
کوه العریف (632‘2 متر)، کوه ثهران (621‘2 متر)، کوه الشدید (419‘2 متر) و کوه الحشر (307‘2 متر) بلندترین کوههای استان جازان است (موسوعة اسماء، 1/ 56). 
استان جازان چشمه‌های آب گرم و نیمه گرم بسیاری دارد: الحاره واقع در 50 کیلومتری جنوب شرق جازان، الوغره، الخوبه و البُزه (در 53 کیلومتری شهر جازان) مشهورترین این چشمه‌ها هستند (عقیلی، 26؛ عفیفی، 181؛ ابونواف، بش‍‌ ). 
در استان جازان 29 رود (وادی) جریان دارد که برخی از آنها از کشور یمن سرچشمه می‌گیرند و پس از گذشتن از اراضی این استان، سرانجام به دریای سرخ می‌ریزند. مهم‌ترین این رودها وادی بیش (به طول 155 کمـ ) و وادی جازان (به طول 100 کمـ ) است که بر این رود در 1350ش/ 1971م بزرگ‌ترین سد عربستان سعودی به طول 316 متر و ارتفاع حدود 41 متر بسته شد. وادی ضَمَد (به طول 95 کمـ ) و وادی عقود به طول 85 کمـ از دیگر رودهای استان جازان هستند ( الموسوعة العربیة العالمیة، 8/ 120-121؛ موسوعة اسماء، 1/ 85؛ «جغرافیة»، بش‍‌ ). سواحل دریای سرخ در منطقۀ جازان به سبب صخره‌ای و مضرّس بودن برای پهلوگیری کشتیها مناسب نیست (عقیلی، 18). 
در جازان آثار باستانی متعددی وجود دارد که از آن جمله می‌توان از قلعۀ الدوسریة، قلعۀ جازان، قلعۀ ابوعریش و شهر جازان بالا نام برد (همو، 112؛ الموسوعة العربیة العالمیة، 8/ 121-122). 
مرکز این استان، شهر بندری جازان، با 870‘125 تن جمعیت (در 1387ش/ 2009م) در شبه جزیره‌ای کوچک واقع است که گاهی به سبب بروز جزر و مد به صورت جزیره در می‌آید («فرهنگ»، .npn؛ مختار، 24). 
از سدۀ 7ق/ 13م از این شهر با عنوان بندر جازان یاد شده است، که بعدها برای متمایز شدن آن از جازان بالا، به آن جازان ساحل نیز می‌گفتند (عقیلی، 107؛ «سبب»، بش‍‌ ). شهر جازان که جزو تهامۀ عسیر به‌شمار می‌آمد (حمزه، 77)، در مسیر کاروان‌رو مکه به یمن و حبشه قرار داشت. 
بندرگاه شهر جازان که در 1354ش/ 1975م تأسیس شد (عقیلی، 50)، به دلیل توسعۀ روزافزون، اینک به بندر اصلی و مهم عسیر در کرانۀ دریای سرخ بدل شده است. این شهر بندری به‌ویژه پس از ایجاد راههای ارتباط با شهر جده و اجرای طرحهای کشاورزی بزرگ در آن اهمیت بیشتری یافته است ( الموسوعة العربیة المیسرة، 2/ 933؛ قس: حمزه، 15). 
تمام سازمانهای دولتی استان جازان در این شهر متمرکز است (عقیلی، 30-31)، بیمارستان ملک فهد که جزو نامدارترین مراکز بهداشتی در عربستان سعودی است، در این شهر قرار دارد ( الموسوعة العربیة، 8/ 119). جازان دارای فرودگاهی مجهز است که آن را به دیگر شهرهای عربستان سعودی متصل می‌سازد (عقیلی، 99). 

پیشینۀ تاریخی

جازان از دیرباز به عنوان گذرگاه و محل عبور کاروانهای صحرایی ( المناسک...، 646؛ عقیلی، 50) و بندری مشرف بر دریای سرخ، در طول تاریخ تأثیر عمیقی در رویدادهای منطقه داشته است. درواقع جازان حلقۀ ارتباطی میان شام در شمال، و یمن در جنوب جزیرةالعرب بود و در مسیر کاروانهای بازرگانی قریش به یمن و حبشه در عصر جاهلی قرار داشت ( المناسک، همانجا؛ الموسوعة العربیة العالمیة، 8/ 121؛ ابونواف، بش‍‌ ). در عصر جاهلی و صدر اسلام حاکمان جازان از بزرگان بنی عبدالجد بودند و قبیلۀ قریش، برای تأمین امنیت کاروانهایش، جازان را زیر سلطۀ خود درآورد («سبب»، بش‍ ؛ همدانی، 232).
در اواخر سدۀ 1ق/ 7م خلیفۀ اموی، سلیمان بن عبدالملک (حک‍ 96-99ق) تیولی به شاعر ابودَهبَل جُمَحی (ه‍ م) در جازان اعطا کرد («سبب»، بش‍‌ ). برخی از جغرافیانویسان مسلمان در نخستین سده‌های اسلامی جازان را به همراه چند ناحیۀ دیگر به عنوان یکی از مخالیف (استانهای) یمن ذکر کرده‌اند (نک‍ : ابن خردادبه، 126، 143؛ یعقوبی، 80-81؛ مقدسی، 92). در نیمۀ دوم سدۀ 4ق/ 10م سلیمان بن طرف حَکَمی از خاندان عبدالجد، امیر و کارگزار ناحیۀ «حَکَم» پس از چیره شدن بر کارگزار زیدیان یمن، مخلاف (استان) عَثَر/ عَثَّر را به قلمرو خود ملحق ساخت و مخلاف جدیدی به نام خود یعنی مخلاف سلیمانی به وجود آورد که شامل نواحی جازان، صبیا و ابوعریش بود و از الشرجه در ساحل موسم در جنوب تا وادی حلی بن یعقوب در شمال امتداد داشت و نام آن طی چندین سده به مخلاف سلیمان مشهور بود (زیلعی، 21؛ مونس، 213؛ عقیلی، 17، 288؛ «جغرافیة»، بش‍‌ ). پس از حکمیان، اشراف آل موسی الجون، جد اعلای علویان از 393ق/ 1003م به بعد بر مخلاف سلیمانی فرمان راندند (زیلعی، همانجا؛ ضمدی، 54). 
در اواسط سدۀ 6ق/ 12م و در پی ویران شدن عثر/ عثّر، مرکز مخلاف سلیمانی، و روی کار آمدن خاندان هواشم (آل الهواشم) مرکز مخلاف به جازان منتقل گشت و اهمیت این شهر بندری دو چندان شد (مونس، همانجا؛ عقیلی، 289). 
یاقوت (د 626 ق/ 1229م) از جازان به عنوان موضعی در مسیر حاجیان نام برده است (2/ 7). جازان از 628 تا 803 ق/ 1231-1400م زیر سلطۀ اشراف غوانم منسوب به امیر غانم بن یحیی بن حمزه (ضمدی، 58) و از 803 تا 944ق/ 1400-1537م زیر فرمان پسرعموهای غوانم یعنی آل قطب‌الدین، فرزندان قطب‌الدین ابوبکر بن محمد (EI2) قرار داشت (ضمدی، 60؛ زیلعی، 71؛ «سبب»، بش‍‌ ). 
در 809 ق ملک الناصر برای سرکوب شورش حاکم جازان راهی این شهر شد و پس از تسلط بر اوضاع شهر، حاکم شورشی جازان را بخشید و او را دوباره کارگزار جازان کرد (ابن قاسم، 2/ 562-563). 
در 882 ق/ 1477م شریف محمد بن برکات اول، امیر مکه به جازان حمله‌ور شد و شریف ابوالغوایر احمد بن دُرَیب بن خالد کارگزار جازان را شکست داد و شهر جازان را تصرف کرد (همو، 2/ 609). در 943ق/ 1536م در پی عقب‌نشینی ممالیک مصر از سواحل دریای سرخ، ترکان عثمانی بر این نواحی چیره گشتند و در 946ق وارد مخلاف سلیمانی و از جمله جازان شدند. تسلط ترکان عثمانی بر این نواحی تا اواسط سدۀ 11ق/ 17م ادامه داشت تا آنکه توسط امامان زیدی یمن از این نواحی رانده شدند (مونس، همانجا). 
در اواخر سدۀ 11ق شهرهای مختلف مخلاف سلیمانی و از جمله جازان توسط چند خاندان محلی چون خواجیان در صبیا و آل قطب‌الدین در ناحیۀ بنی الحارت و بقیۀ مخلاف توسط حاکم یمنیِ اللحیه اداره می‌شد (ضمدی،26). در سالهای 1101-1105ق/ 1689-1693م مخلاف سلیمانی زیر فرمان شریف احمد بن غالب قرار گرفت (همو، 26-27، 66-67). در 1141ق/ 1727م اعیان و بزرگان ابوعریش پس از بررسی اوضاع، شریف احمد بن محمد بن خیرات را به عنوان حاکم منطقه انتخاب کردند. با انتخاب وی، دولت آل خیرات (1141-1284ق) تأسیس شد که در حدود 150 سال دوام آورد (همو، 28-29، 31؛ «سبب»، بش‍‌ ). 
در 1215ق/ 1800م و در دوران حکومت علی بن حیدر خیراتی (1214-1215ق) دعوت سلفیه (وهابیه) به رهبری شیخ محمد بن عبدالوهاب بن سلیمان بن علی تمیمی نجدی در سراسر منطقۀ عسیر و از جمله جازان توسط مبلغان وهابیت ظهور و رواج یافت (ضمدی، 31-32). 
شریف حمود بن محمد خیراتی که در اواخر سال 1215ق به حکومت مخلاف سلیمانی رسید، به شدت با مروجان عقاید وهابیت مبارزه کرد و از این‌رو، مخلاف سلیمانی صحنۀ درگیریهای شدید میان موافقان و مخالفان سلفیه شد. حاکمان سعودی شهرِ درعیه برای حمایت از هواداران وهابیت در مخلاف سلیمانی، نیروهایی به سرکردگی حزام عجمانی فرستادند که این نیروها در ضمه سپاهیان شریف حمود را شکست دادند، ولی به علل نامعلومی عجمانی به پیشروی خود ادامه نداد و به درعیه بازگشت. سپس سعودیها مسئولیت مقابله با شریف حمود را به عهدۀ امیر عسیر عبدالوهاب بن عامر مکنى به ابونقطه گذاشتند (همو، 33-34؛ مونس، همانجا). 
دعوت سلفیه توسط ابونقطه سراسر اقلیم عسیر، از جمله جازان را فرا گرفت و تلاشهای ابراهیم پاشا پسر محمدعلی پاشا، حاکم مصر برای سرکوب تبلیغات وهابیت در سالهای 1239-1250ق/ 1824-1834م ناکام ماند (مونس، همانجا). 
احمد بن ادریسی حسنی (1172-1253ق/ 1759-1837م)، از نوادگان ادریسیان مغرب پس از 30 سال اقامت در مکه در 1246ق/ 1831م راهی یمن شد و در مخلاف سلیمانی و از جمله جازان، طریقت «احمدیۀ شاذلیه» را بنیان گذارد (سید، 266؛ قس: مونس، همانجا؛ عرشی،109). در1323ق/ 1905م شریف محمد بن علی بن احمد ادریسی، نوۀ صاحب طریقت احمدیه در منطقۀ عسیر، به کمک و تشویق ایتالیاییها بر ضد ترکهای عثمانی قیام کرد و شهرهای میدی و جازان را از تصرف آنان خارج کرد و آنگاه امارتی بنیان گذارد که از اللحیه در جنوب تا قنفذه در شمال و بیشتر در کنار دریای سرخ امتداد داشت (همو، 111-112؛ مونس، سید، همانجاها؛ وهبه، 41، 43). 
دولت ادریسیان در جازان حدود 28 سال (1323-1351ق/ 1905-1932م) پابرجا بود تا اینکه عبدالعزیز بن سعود (1293-1373ق/ 1876-1953م) به تشکیل دولت سعودی اقدام کرد. در این رویدادها، دولت ادریسیان به جناح یمن ملحق شد، اما با عقب‌نشینی نیروهای یمن از ناحیۀ عسیر، حاکمیت ادریسیان در عسیر پایان یافت و در 1312ش/ 1933م این منطقه (و از جمله جازان) به عربستان سعودی پیوست (همو، 44؛ «جازان...»، بش‍‌ ). 

مآخذ

ابن آدم، یحیى، الخراج، به کوشش حسین مونس، بیروت، 1987م؛ ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1306ق/ 1889م؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبرى، بیروت، دار صادر؛ ابن قاسم، یحیى، غایة الامانی فی اخبار القطر الیمانی، به کوشش سعید عبدالفتاح عاشور و محمد مصطفى زیاده، قاهره، 1388ق/ 1968م؛ ابونواف، «عن جازان»، منتدیات شبکة صامطة الثقافیة (نک‍ : مل‍‌ )؛ الاطلس التاریخی للمملکة العربیة السعودیة، ریاض، 1421ق/ 2000م؛ «جازان عبرالتاریخ»، جازان آنلاین (نک‍ : مل‍‌ )؛ «جغرافیة منطقة جازان»، جازان آنلاین (نک‍ : مل‍‌ )؛ حمزه، فؤاد، قلب جزیرةالعرب، ریاض، 1388ق/ 1968م؛ زیلعی، احمد، «بنوسلیمان حکام المخلاف السلیمانی و علاقاتهم بجیرانهم»، حولیات کلیة الآداب، کویت، 1412ق/ 1992م؛ «سبب تسمیة جازان بهذالاسم»، موقع البدیع و القرفی (نک‍ : مل‍‌ )؛ سید، فؤاد، معجم الاواخر فی تاریخ العرب و المسلمین، بیروت، 2001م؛ ضمدی، حسن، الدیباج الخسروانی فی اخبار اعیان المخلاف السلیمانی، به کوشش اسماعیل بشری، ریاض، 1424ق؛ عرشی، حسین، بلوغ المرام فی شرح مسک الختام، به کوشش انستاس ماری کرملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ عفیفی، عبدالحکیم، موسوعة 1000 مدینة اسلامیة، بیروت، 1421ق/ 2000م؛ عقیلی، محمد، المعجم الجغرافی للبلاد العربیة السعودیة، جازان، 1399ق/ 1979م؛ کحاله، عمررضا، جغرافیة شبه جزیرةالعرب، قاهره، 1964م؛ مختار، صلاح‌الدین، تاریخ المملکة العربیة السعودیة، بیروت، 1390ق؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ المناسک و اماکن طرق الحج، به کوشش محمد جاسر، ریاض، 1401ق/ 1981م؛ موسوعة اسماء الاماکن فی المملکة العربیة السعودیة، ریاض، 1424ق/ 2003م؛ الموسوعة الجغرافیة للعالم الاسلامی، ریاض، 1419ق/ 1999م؛ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، 1419ق؛ الموسوعة العربیة المیسرة، به کوشش محمد شفیق غربال، قاهره، دارالجیل؛ «موقع منطقة جازان»، موقع البدیع و القرفی (نک‍ : مل‍‌ )؛ مـونس، حسیـن، اطلس تاریخ الاسلام، قاهـره، 1407ق/ 1987م؛ وهبـه، حافـظ، جزیرةالعرب فی القرن العشرین، قاهره، 1387ق/ 1967م؛ همدانی، حسن، صفة الجزیرةالعرب، به کوشش محمد بن علی اکوع، صنعا، 1403ق/ 1983م؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، البلدان، نجف، 1337ق/ 1918م؛ نیز: 

Albadeealgarafi, www.albadeealgarafi.com/ news.php?action=view & id=18 & 8434032ee96 cd 119f...; EI2; Jazanonline, http:/ / jazan 21.8 m.com/ giografi.htm; Samtah, www.samtah.net/ vb/ showthread.php?t= 821; The World Gazetteer, www.world-gazetteer.com. 
ستار عودی