ثمینی

ثَمینی، ضیاء‎الدین عبدالعزیز بن عبدالله (1130-11 رجب 1223ق/ 1718- 2 سپتامبر 1808م)، از بزرگان فقهای اباضیه. شهرت وی بیشتر به سبب اهتمامش به فقه اباضی، به‌ویژه احکام مربوط به مسائل اجتماعی است؛ هر چند به علومی دیگر هم می‎پرداخته است. 
ثمینی در شهر بنی یزقُن (یا بنی‎یسجن، در الجزایر)، در یکی از خانواده‎های اصیل مزاب زاده شد. در کودکی به حفظ قرآن و آموختن مبادی علوم پرداخت؛ اما چندان در این راه نپیموده بود که در سنین بلوغ ــ چنان که نزد مردم مزاب مرسوم است ــ به تجارت مشغول شد. به همین سبب به ورجلان سفر کرد و چندی در آن دیار ساکن شد. این حرفه بر شخصیت فکری او اثر نهاد و وی را به اهتمام در فقه واداشت و از او فقیهی واقع‎گرا و اهل عمل ساخت (ثمینی، محمد، «د»؛ سعدالله، 2/ 79؛ باباعمّـی، 2/ 255؛ نیز نک‍ : زرکلی، 4/ 12، که سال تولد ثمینی را 1133ق ذکر کرده است).
افزون بر «ثمینی»، در منابع از وی با عنوان «حفصی» نیز یاد کرده‎اند. برخی نسبت‌حفصی را به‌سبب انتساب او ‌به عمربن‌حفص هِنتانی مصمودی، نیای خاندان حفصیه و از مصاحبان نزدیک ابن‎تومرت (د 524 ق) دانسته‎اند (نویهض، 92؛ جیلالی، 3/ 581؛ دربارۀ هنتانی، نک‍ : سلاوی، 1/ جم‍ ‎)؛ اما نواده‎اش، محمدبن صالح ثمینی، سبب آن را انتساب به ابوحفص عمر بن خطاب، خلیفۀ دوم ذکر کرده است (ثمینی، محمد، همانجا؛ دربارۀ نسبتهای مصابی و مصعبی، نک‍ : جیلالی، زرکلی، همانجاها). 
ثمینی در دوره‎ای می‎زیست که از سویی در الجزایر آتش فتنه میان مسلمانان شعله‎ور شده، و از سوی دیگر جنبش اصلاحی‌‌ وادی‌ ‌مزاب‌ آغاز گردیده بود (ثمینی، محمد، نیز باباعمی، همانجاها). این دو عامل به همراه بازگشت شیخ ابوزکریا یحیی بن صالح افضلی (د 1202ق/ 1787م) به مزاب در زندگی ثمینی تأثیری عمیق نهاد (سعدالله، همانجا). با آمدن شیخ ابوزکریا، ثمینی نیز به مزاب بازگشت و در بخش سوم از عمر خود دومین بار به فراگیری علم مشغول شد. چندی نگذشت که در زبان عربی، کلام و اصول، حدیث، فقه، فلسفه و ریاضیات مهارت یافت و نبوغ خود را نمایان ساخت. همین شرکت در جلسات درس شیخ ابوزکریا و آشنایی با او بود که اندیشۀ وجوب اصلاحـات را در وی تقویت کرد (ثمینـی، محمد، نیـز، باباعمـی، سعدالله، همانجاها). 
ثمینی از داعیان نهضت علمی و جریان تألیف و شکل‎ گیری اصلاحات دینی و اجتماعی در آن دیار بود. به همین سبب و نیز به سبب پایۀ علمی‎ اش، در 1201ق/ 1786م چندی رئیس «حلقۀ عزّابه» (نک‍ : ه‍ د، 2/ 328) شد، و چندی نیز ریاست اعلای مجلس اباضیه، یعنی مجلس «عمی سعید» نیز به او سپرده شد، مجلسی که همۀ امور اباضیان به آنجا ارجاع می ‎شد و در آنجا فیصله می ‎یافت. اما چون‌ وی از مبلغان اصلاح‌ دینی ‌و اجتماعی‌ بود، ازسوی تودۀ مردم آزار و اذیت دید. از این‎رو، پس از مدت کوتاهی از ریاست استعفا کرد و 15سال در خانه ماند و یکسره سرگرم دانش‎اندوزی و تألیف شد و جز برای رفع مشکلات مردمی که به او رجوع می‎کردند، از خانه خارج نشد (ثمینی، محمد، نیز جیلالی، باباعمی همانجاها). وی سرانجام در زادگاه خود، بنی‎یزقن درگذشت (ثمینی، محمد، «ز»؛ جیلالی، 3/ 582؛ باباعمی، همانجا).
ثمینی شاگردانی تربیت کرد که ابراهیم بن بیحمان، شیخ یوسف بن حمّو بن عدّون و خواهرزاده‎اش شیخ ابراهیم بن عبدالرحمان از آن جمله‎اند (همانجا؛ ثمینی، محمد، «و»). 
مقتضیات دورۀ زندگانی ثمینی، چنان‌که گفته شد، او را بر آن داشت تا از رهگذر شرح، اختصار، تنقیح و تهذیب به احیای آثار سلف خود پردازد. از این‎رو، می‎توان گفت که آثار او بیشتر شرح و تلخیص آثار گذشتگان است. به هر روی، اختصار مطالب سبب شده است تا آثارش به لحاظ لفظی، متانت ساختار و صحت معانی پربار باشد. کتابهای وی از نظر جنبه‎های ادبی و زیبایی‎شناختی هم قابل توجه است. از بررسی آثار ثمینی چنین برمی‎آید که وی با استقلال رأی و گزینش موضوعات مناسب بیشتر در اندیشۀ چاره‎جویی برای موضوعات کاربردی‎تر در جامعه بوده است. همچنین وی، برخلاف بیشتر فقهای هم‎عصرش، به تصوف گرایشی نداشته، و با دیدی صرفاً فقیهانه به بحث و تألیف می‎پرداخته است (نک‍ : همو، «ی» ـ «ل»؛ سعدالله، 2/ 80). 
 ثمینی کتابخانه‎ای غنی از خود بر جای نهاد که به نوه‎اش محمد بن صالح ثمینی رسید و اکنون با نام «مکتبة الاستقامه» در بنی یزقن دایر است (باباعمی، 2/ 256). 

آثار چاپی

1. النیل لشفاء العلیل

که مشهورترین اثر او ست. ثمینی مطالب‌ لازم برای نگارش النیل را از دیگر منابع فقه اباضی گرد آورد و آن را طوری تدوین کرد تا همۀ مسائل آن کتابها را به اختصار دربرگیرد و به فهم هم‎عصرانش نزدیک‎تر باشد. پس از اتمام، آن را بر استادش شیخ ابوزکریا عرضه، و نزد وی تصحیح کرد. این اثر شامل 3 جزء، و مجموع اجزاء دارای 22 «کتاب» است. هر یک از این «کتاب‎»ها چنان‎که معهود است، به نام یکی از ابواب فقهی نام‎گذاری شده است و هر «کتاب» خاتمه‎ای دارد. به رغم خواست و تلاش ثمینی برای مُملّ و مخلّ نبودن اثرش، برخی بر این باورند که ایجازِ بسیار، گاه به پیچیدگی گراییده است. با این حال، النیل از مصادر عمدۀ فقه اباضیه است و برخی از اباضیان اهمیت آن را با مختصر خلیل بن اسحـاق (د 766ق) در فقه مالکـی مقایسـه کرده‎اند. برخـی نیز بر آن‎اند که مقدمۀ کتاب حتى برپایۀ مقدمۀ مختصر خلیل است. ثمینی در نگارش این اثر از سیرة‎الدماء و تبیین افعال العباد ابوالعباس احمد بن محمد بن بکر (د 504 ق) بسیار بهره برده است (برای شرح حال او، نک‍ : درجینی، 2/ 442-446). 
النیل نخست در 1305ق در مصر چاپ سنگی شد؛ سپس در 3 جزء، یک‎بار در الجزایر، دو جزء اول و دوم آن در 1378-1388ق/ 1967-1968م، و یک‎بار هم به‌ کوشش عبدالرحمان به‌کلّی در 1969م در همان‎جا به چاپ رسید. شروح فراوانی بر آن نوشته شده که مهم‎ترین آنها شرح محمدبن یوسف اطفیش (نک‍ : ه‍ د، 9/ 330) است که نخست در 10 مجلد (7 جلد آن در 1306ق و 3 تای دیگر در 1343ق) در مصر منتشر، و سپس بارها تجدید چاپ شد. به رأی برخی، با این شرح، فقه اباضی به عالم اسلامی شناسانده شد. افزون بر اینها، بخشهایی از النیل را اوشر و زیس به فرانسه ترجمه کرده‎اند که با وجود انتقادهایی بردقت ترجمه، در دادگاههای‌فرانسوی الجزایر برای صدور احکام‌ قضایی میان ‌اهالی مزاب از آن‌ استفاده‌ می‎شود (سعدالله، 2/ 80-82؛ ثمینی، محمد، «ح» ـ «ک»، «م»؛ جیلالی، همانجا؛ باباعمی، 2/ 255، 402، جم‍ ؛ نویهض، 92؛ نیز نک‍ : GAL, S, II/ 892).

2. التکمیل و لبعض ما اخلّ به کتاب النیل

ثمینی این کتاب را چنان‎که از عنوان آن برمی‎آید، برای تکمیل مطالب النیل نگاشت. این اثر خلاصه‎ای است از اصول الارضین ابوالعباس احمد بن محمد بن بکر. کتاب به بحث دربارۀ احکام فقهی مربوط به کاربری زمین، اعم از احداث ساختمانهای مسکونی، شهرسازی، آبادسازی و جز آنها، و احکام مربوط به شراکت در اموال منقول و غیرمنقول، احکام مربوط به مشاع و جز آنها می‎پردازد. با این کتاب ثمینی در میان معدود علمای الجزایر جای می‎گیرد که دربارۀ پرونده‎های قضایی مربوط به زمین و ملک آثاری بر جای نهاده‎اند. ثمینی خود در مقدمۀ کتاب بیان کرده است که مطالعۀ این کتاب خواننده را از مراجعه به دیگر مراجع بی‎نیاز می‎سازد (ص 3-4)؛ چه، کمتر فقهایی بوده‎اند که بر بسیاری از مطالب موجود در این کتاب و النیل دسترسی داشته باشند. این کتاب را محمد بن صالح ثمینی، نوۀ ثمینی، در 1944م در تونس منتشر کرده، و مقدمه‎ای دربارۀ احوال و آثار او بر آن نوشته است (ثمینی، محمد، «ط »؛ سعدالله، 2/ 89؛ نیز نک‍ : GAL, S، همانجا).

3. الورد البسام (یا الروض البسام) فی ریاض الاحکام

در موضوع معاملات و احکام. این اثر که در 1345ق در تونس منتشر شده است، نیز تکمله‎ای بر النیل به شمار می‎آید (جیلالی، 3/ 582؛ زرکلی، 4/ 12؛ ثمینی، محمد، همانجا). 

4. معالم‌الدین

در علم کلام. این کتاب در دو مجلد و به شیوۀ مواقف عضدالدین ایجی نگارش شده، و ثمینی خود تصریح کرده که در تألیف این کتاب روش «متأخرین» را پیش گرفته است.کتاب در 1407ق/ 1986م‌ به‌کوشش عبدالرحمان بن ‌محمد ‌ابن سالم بن سیف معالم در عمان منتشر شده است. محمد اطفیش نیز بر آن شرحی نوشته است (همانجا). 

5. الاسرار النورانیة

شرح المنظومة الرائیۀ ابن نظر (ه‍ م)، که خود خلاصۀ الازهار الریاضیۀ عمر بن رمضان ثلاثی (د 1766م) است و به انضمام آن در قاهره (1306ق) منتشر شده است (نویهض، 93؛ باباعمی، 2/ 255؛ نیز نک‍ : GAL,S، همانجا).‎

6. التاج علی المنهاج

ثمینی در این کتاب 10 جلدی منهاج الطالبین و بلاغ الراغبین خمیس عمانی را خلاصه کرده که در عمان به کوشش محمد باباعمی و مصطفى شریفی به چاپ رسیده است (باباعمی، جیلالی، همانجاها). 

7. النور

مختصر اللآلی المیمونیۀ ثلاثی است که خود این کتاب شرحی است بر قصیدۀ نونیۀ ابونصر فتح بن نوح ملوشایی (قرن 6 و 7 ق) در عقاید. النور به همراه متن قصیده در دو جلد در قاهره (1306ق) منتشر شده است (ثمینی، محمد، همانجا؛ ازهریه، 7/ 309؛ تیموریه، 4/ 140؛ GAL, S , I/ 692).

اثر خطی

از آثار خطی او تعاظم الموجین، شرحی بر مرج البحرین ابویعقوب یوسف بن ابراهیم ورجلانی (د 570 ق) در علم منطق است که نسخه‎ای از آن به شمارۀ 751‘2 در دارالکتب المصریه موجود است. اهمیت این کتاب از این جهت است که ثمینی را در شمار معدود علمای متأخر الجزایر قرار می‎دهد که به علم منطق نیز پرداخته‎اند (سعدالله، 2/ 162؛ سید، 1/ 162).

دیگر آثار

از عناوین دیگر آثار او ست: ارجوزة فی الفلک و منازل البروج؛ مختصر فی امور الزواج؛ عقد الجواهر، در شرح قناطر الخیرات جیطالی (د 750ق)؛ مختصر حواشی مسند ربیع بن حبیب از ابوستّه قصبی جربی (د 1088ق) در حدیث؛ المصباح المقتبس، اقتباسی از ابی مسألة و الالواح ابوالعباس احمد بن محمد بن بکر (جیلالی، باباعمی، همانجاها؛ حارثی، 149بب‍ ؛ برای اطلاعات دیگر دربارۀ آثار ثمینی و شروح آنها، نک‍ : باباعمی، 2/ 20، 198، 212، 251، 342، 372، 399). 

مآخذ

ازهریه، فهرست؛ باباعمی، محمد و دیگران، معجم اعلام الاباضیة، الجزایر، 1421ق/ 2000م؛ تیموریه، فهرست؛ ثمینی، عبدالعزیز، معالم‌الدین، عمان، 1407ق/ 1986م؛ ثمینی، محمد، مقدمۀ التکمیل و لبعض ما اخل به کتاب النیل، تونس، 1944م؛ جیلالی، عبدالرحمان، تاریخ الجزائر العام، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ حارثی، سالم، العقود الفضیة، عمان، 1403ق/ 1983م؛ درجینی، احمد، طبقات المشایخ بالمغرب، به کوشش ابراهیم طلّای، الجزایر، 1974م؛ زرکلی، اعلام؛ سعدالله، ابوالقاسم، تاریخ الجزائر الثقافی، الجزایر، 1985م؛ سلاوی، احمد، الاستقصاء، به کوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء، 1997م؛ سید، خطی؛ نویهض، عادل، معجم اعلام الجزائر، بیروت، 1400ق/ 1980م؛ نیز:

GAL, S.
سارا حاجی حسینی