ابن عتائقی

اِبْنِ عَتائِقی، کمال‌الدین عبدالرحمن بن محمدبن ابراهیم حِلّی (د بعد از 788ق / 1386م)، عالم و مؤلف امامی. از جزئیات زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست، لیکن آثار او که بین 732 تا788ق تألیف شده است، حدود زمان زندگی او را نشان می‌دهد (نک‍ : آقابزرگ، الذریعة، 3 / 356، 14 / 259). انتسابش به عتائق (روستایی در نزدیکی حله) موجب شهرت وی به این نام شده است. ابن‌عتائقی در حله تحصیل کرده و در 746ق سفری 20 ساله به فارس و اصفهان داشته و پس از مراجعت به عراق تا پایان عمر در نجف اقامت گزیده است (زرکلی، 3 / 330). بهاءالدین علی‌بن عبدالحمید نجفی در السلطان المفرج و کفعمی در المصباح دانش و منش وی را ستوده‌اند. از استادان وی علی‌بن محمد کاشانی صاحب تعریب الزبدة و از شاگردانش علی‌بن عبدالحمید را می‌شناسیم (افندی. 3 / 104-105؛ آقابزرگ، همان، 14 / 259-260) و نیز از شخصی با نام زهدری یا ابن زهدری به عنوان شیخ روایت او یاد شده است (افندی، همانجا). 

آثـار

 ابن عتائقی دارای آثاری متعدد در زمینه‌های گوناگون است. در کتابخانۀ روضۀ حیدریه (غرویّه) حدود 30 اثر از تألیفات وی نگاهداری می‌شود که از آنها 12 اثر به خط خود اوست (نک‍ : عواد، 135؛ حسینی، 47، جم‍ ‌). بجز چند مورد تمامی آثار او شروحی است که بر تألیفات دیگران نوشته و یا آنها را مختصر کرده است. تنها اثر چاپی وی کتاب الناسخ و المنسوخ است که در 1970م در نجف به کوشش عبدالهادی فضیلی به چاپ رسیده است. ابن عتائقی در این کتاب، ضمن بیان معنای نسخ و انواع آن به بررسی آیات منسوخ پرداخته است.
برخی از آثار خطی وی عبارتند از:1. الارشاد فی معرفة مقادیر الابعاد، در هندسه. این کتاب که در 788ق تألیف آن به پایان رسیده، شرح باب چهارم از کتاب التذکرۀ خواجه نصیرالدین طوسی است (همو، 59)؛ 2. الأولیات، که مختصر الاوائل ابوهلال عسکری است و نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ روضۀ حیدریه (غرویّه) موجود است (آقابزرگ، الذریعة، 2 / 481)؛ 3. الایضاح و التبیین در شرح مناهج الیقین علامۀ حلی (حسینی، 37)؛ 4. الدر المنتخب فی لباب الادب، که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ روضۀ حیدریه (غرویّه) یافت می‌شود (آٰقابزرگ، همان، 8 / 74)؛ 5. درر النقاد فی شرح الارشاد (مشکوة، 3 / 2711)؛ 6. شرح پرسشهای ابن میثم از خواجه نصیرالدین طوسی (حسینی، همانجا)؛ 7. شرح دیوان المتنبی (همو، 52)؛ 8. شرح نهج البلاغة. در این اثر که معروف‌ترین تألیف وی به شمار می‌آید، از چند شرح نهج البلاغة همچون شرحهای ابن‌ابی‌الحدید و ابن میثم بحرانی استفاده شده است (نک‍ : ابن‌عتائقی، جم‍ ‌). نسخه‌هایی از آن در برخی کتابخانه‌ها از جمله در نجف و خوی موجود است (نک‍ : سپهسالار، 126-128؛ حائری، 1 / 421-423؛ آقابزرگ، همان، 14 / 132)؛ 9. غرر الغرر و درر الدرر، که مختصر الامالی سیدمرتضی است (شورا، 2 / 168). برای دیگر آثار وی به این مآخذ مراجعه شود: افندی، 3 / 104-105؛ آقابزرگ، طبقات، 110؛ حسنی، جم‍.

مآخذ

 آقابزرگ، الذریعة؛ همو، طبقات اعلام الشیعة، قرن 8، به کوشش علی نقی منزوی، بیروت، 1390ق / 1970م؛ ابن عتائقی، عبدالرحمن بن محمد، شرح نهج البلاغة، نسخۀ عکسی کتابخانۀ آیةالله مرعشی؛ افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، 1401ق؛ حائری، محمدعلی، فهرست نسخه‌های عکسی کتابخانۀ آیةالله مرعشی، قم، 1411ق؛ حسینی، احمد، فهرست مخطوطات خزانة الروضة الحیدریة، نجف، 1391ق / 1971م؛ زرکلی، اعلام؛ سپهسالار، خطی؛ شورا، خطی؛ عواد، کورکیس، خزائن الکتب القدیمة فی العراق، بغداد، 1367ق / 1984م؛ مشکوة، خطی.

محمد انصاری