ابن عبدالظاهر

اِبْنِ عَبْدُالظّاهِر، محیی‌الدین ابوالفضل عبدالله بن عبدالظاهر ابن نشوان بن عبدالظاهر بن نجدۀ جذامی سعدی روحی (620-692ق / 1223-1293م)، ادیب، کاتب و مورخ مصری. وی در قاهره چشم به جهان گشود و خود را به روح بن زنباع جذامی که چندی از سوی عبدالملک بن مروان در فلسطین حکومت می‌کرد، منتسب می‌ساخت (ابن شاکر، 2 / 179؛ قلقشندی، نهایةالارب، 265؛ نک‍ : یعقوبی، 2 / 269، 270). او از جعفر همدانی، عبدالله بن اسماعیل بن رمضان، یوسف بن مخیلی و دیگران حدیث شنید و کسانی چون برزالی، ابن سیدالناس، اثیرالدین ابوحیان از وی حدیث آموخته‌اند (ابن شاکر، همانجا).
ابن عبدالظاهر رئیس «دیوان الانشاء» سه تن از سلاطین ممالیک بحری، یعنی الملک الظاهر بَیْبَرْس، الملک المنصور قلاوون و الملک الاشرف خلیل بود و سپس عنوان «کاتب السر» (دبیر خاص) پیدا کرد. او قبل از اینکه رئیس دیوان الانشاء ملقب به کاتب السر شود، سه کاتب در دستگاه بیبرس بودند که ابن عبدالظاهر در رأس آنها قرار داشت (قلقشندی، صبح الاعشی، 1 / 137). بعضی از مورخان دربارۀ نخستین کسی که منصب مهم کتابت السر را در مصر احراز کرد. بین ابن عبدالظاهر (ابن ایاس، 1(1) / 348) و فرزندش فتح‌الدین محمد (سیوطی، 1 / 570) خلط کرده‌اند. در سبب پیدایش این لقب نوشته‌اند که روزی بیبرس دستور توقیف یکی از نواب را داده بود، اما چون این موضوع محرمانه فاش شد، بیبرس گفت، شایسته است سلطان کاتب سری داشته باشد. فلاوون آنجا حضور داشت، این سخن از وی بشنید و در گوش داشت و هنگامی که به قدرت رسید، کتابت السر را به ابن عبدالظاهر اعطا کرد و بدین ترتیب وی نخستین کسی است که چنین لقبی یافت (ابن ایاس، همانجا). از این داستان برمی‌آید که این عنوان در مصر، نخست در زمان قلاوون پدید آمد، این منصب در دستگاه خلفای عباسی سابقه‌ای دیرینه داشت و حتی برخی ریشه‌های آن را در سنت پیامبر جست‌وجو کرده‌اند (کتانی، 1 / 119، 120). ابن عبدالظاهر در 661ق / 1262م، در مراسم بیعت بیبرس با خلیفه، الحاکم بامرالله، حاضر بود و برای استقرار و استحکام سلطنت بیبرس نقشی ایفا کرد (EI2). وی نسب‌نامۀ الحاکم بامرالله را که به تأیید قاضی القضاة تاج‌الدین عبدالوهاب رسیده بود، در حضور بزرگان خواند (مقریزی، سلوک، 1(2) / 477). ابن عبدالظاهر در دستگاه قلاوون به چنان جایگاه بلندی رسید که گاه در غیاب او ادارۀ امور حکومت را عهده‌دار می‌شد (IA, V(2) / 695). وی در نوشته‌های خود از روش عبدالرحیم (قاضی الفاضل) پیروی کرده و در به کار بردن عبارات و اصطلاحات نامه‌نگاری او را سرمشق خود قرار داده و دربارۀ او کتابی تألیف کرده است. نوشته‌های ابن عبدالظاهر نیز به نوبۀ خود سرمشق منشیان بعد از خود قرار گرفته است (ابن شاکر، همانجا؛ قلقشندی، صبح الاعشی، 9 / 270؛ فروخ، 3 / 664). او در نامه‌ها خود بسیاری از اصطلاحات نامه‌نگاری را وضع کرده و در آنها، به خصوص در فتح‌نامه‌ها، روح اسلامی را اشاعه داده است. علاوه بر مهارتی که در نگارش رسایل و قطعات منثور داشت، بر اسلوب زمان خود شعر نیز می‌سرود و در سرودن قصیده و غزل دست داشت. دیوانش مشحون از سخنان برگزیده و استوار است (ابن ایاس، 1(1) / 372؛ فروخ، همانجا).
در رسائل ابن عبدالظاهر تکّلف در به کار بردن صنایع ادبی فراوان دیده می‌شود (همو، 3 / 664) و در ذکر وقایع مهم تاریخی، جنگها و فتوحات، نوشته‌هایی دارد که مانند سایر آثارش از فنون ادبی برخوردار است (قلقشندی، همان، 14 / 139). قصیده‌ای نیز در مدح پیامبر اسلام (ص) سروده است (مقری، 2 / 689). در مدح شاهان، از جمله بیبرس و فتوحاتش نیز اشعاری گفته است (دوا داری، 8 / 181؛ ابن شاکر، 1 / 238). چون در محرم 676ق / 1277م بیبرس وفات یافت، در رتایش اشعاری سرود. سپس در محرم 678 خود به دمشق رفته آن را بر سر مزارش انشاد کرد (دواداری، 8 / 214-218؛ ابن فرات، 7 / 143). ابن شاکر (2 / 184-191) و ابن فرات (7 / 31، 50-51، 90) برخی از اشعارش را نقل کرده‌اند. قلقشندی در مجموعۀ صبح‌الاعشی فی صناعة الانشاء و ابن شاکر کتبی در فوات الوفیات نمونه‌هایی از رسایل و فرمانهایی که به وسیلۀ او نوشته شده، آورده‌اند. فتح‌الدین پسر ابن عبدالظاهر نیز کاتب السر بود، ابتدا در دیوان الانشاء با پدر همکاری داشت، ولی در هنر نویسندگی بر پدر برتری یافت. وی چند ماه قبل از پدر (رمضان 691ق) جهان را وداع گفت (ابن ایاس، 1(1) / 370). فتح‌الدین برای پدر احترام بسیار قائل بود و «جامع عبدالظاهر» را به نام او در قرافة الصغری بنا کرد (EI2).
ابن عبدالظاهر در 72 سالگی در قاهره دیده از جهان فرو بست و در مقبره‌ای در قرافة الصغری به خاک سپرده شد (ابن کثیر، 13 / 334). در 806ق / 1403م، قرافه با آنچه در اطرافش بود، بر اثر حوادثی خراب شد و فقط آثاری از آن برجای ماند (بستانی، 3 / 343). کوچۀ مجاور خانۀ او به نام وی، درب ابن عبدالظاهر خوانده می‌شد (EI2).

آثـار

الف ـ چاپی

1. الالطاف الخفیة من السیرة الشریفة السلطانیة الملکیة الاشرفیة. از این کتاب فقط قسمت سوم آن باقی است که وسیلۀ موبرگ به زبان سوئدی ترجمه شده و همراه متن عربی آن در 1902م در لندن منتشر شده است؛ 2. تشریفات الایام و العصور فی سیرة الملوک المنصور قلاوون. به احتمال زیاد حدس ناشر مبنی بر اینکه این اثر تألیف ابن عبدالظاهر باشد،
درست است. این کتاب همراه شرح حال ابن عبدالظاهر و نمونه‌هایی از منشآت او به اهتمام مراد کامل در قاهره (1961م) به چاپ رسیده است؛ 3. الدر النظیم من ترسل عبدالرحیم (القاضی الفاضل)، به اهتمام احمد احمدی بدوی در قاهره (1959م) چاپ شده است؛ 4. الروض الزاهر فی سیرة الملک الظاهر، به اهتمام عبدالعزیز خویطر در ریاض (1976م) چاپ شده است.

ب ـ خطی

1. تمائم الحمائم، دربارۀ کبوتران نامه‌بر. در این کتاب صفات و خصوصیات و حتی انساب برخی از این کبوتران شرح داده شده است (قلقشندی، صبح الاعشی، 14 / 390-391؛ حاجی خلیفه، 1 / 483؛ GAL, I / 389). 2. دیوان ابن عبدالظاهر، که نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های ازهریه (ازهریه، 5 / 87)، بریل (لاندبرگ، شم‍ 323) و لیدن (ورهووه، VII / 64) موجود است. 3. رسالة ابن عبدالظاهر. مؤلف این رساله را برای امیر ناصرالدین حسن بن شاور الکنانی، معروف به ابن نقیب نوشته است. نسخه‌ای از آن در دارالکتب مصر موجود است (سید، 1 / 469). 4. سیرةالسلطان الملک الظاهر بیبرس یا سیرةالظاهر بیبرس یا الفضل الباهر من سیرة الملک الظاهر (GAL, I / 388). این کتاب اثر منظومی است که نسخه‌هایی از آن در موزۀ بریتانیا و کتابخانۀ سلطان محمد فاتح در استانبول موجود است. خلاصه‌ای از آن را شافع عسقلانی نوادۀ ابن عبدالظاهر (نک‍ : ابن شاکر، 2 / 93)، در کتابی به نام المناقب السریة المنتزعة من السیرة الظاهریة، به نثر برگردانده که در لیدن موجود است (زیدان، 3 / 167). این کتاب مأخذ برخی از مورخان مانند یونینی (1 / 556) و ابن فرات (7 / 3) بوده است. 5. «مقامه‌»ای دربارۀ مصر و نیل. نسخه‌ای از آن در برلین موجود است (GAL, I / 389).
علاوه بر این آثار، عنوان چند اثر دیگر نیز از ابن عبدالظاهر در نوشته‌ها دیده می‌شود که مهم‌ترین آنها کتابی است به نام الروضةالبهیة الزاهرة فی خطط المعزیة القاهرة که در 647ق تألیف شده است. مطالب این کتاب دربارۀ تاریخ بنای قاهره و شرح آثار تاریخی، وقایع مهم، مؤسسات، محلات، مدارس و مساجد، چشمه‌ها، دروازه‌ها و قلعه‌ها و کاخهای اطراف قاهره و تغییرات و تحولات این شهر تا زمان مؤلف دور می‌زند (دواداری، 6 / 137؛ عنان، 41). مقریزی در تألیف الخطط (1(1) / 14) و ابن دقماق در الانتصار (2 / 36) بارها از آن استفاده کرده‌اند. این اثر امروزه در دسترس نیست و شاید از بین رفته باشد (زیدان، GAL، همانجاها). در اثر دیگر از آثار وی فقط نامشان باقی است: النجوم الدریة فی الشعراء العصریة (بغدادی، 1 / 627) و تحری الصواب فی تهذیب الکتاب (حاجی خلیفه، 1 / 359).

مآخذ

ابن ایاس حنفی، محمدبن احمد، بدائع الزهور فی وقائع الدهور، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، 1402ق / 1982م؛ ابن دقماق، ابراهیم بن محمد، الانتصار لواسطة عقد الامصار فی تاریخ مصر و جغرافیتها، بیروت، دارالآفاق؛ ابن شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1973م؛ ابن فرات، ناصرالدین محمد، تاریخ، به کوشش قسطنطین زریق، بیروت، 1942م؛ ابن کثیر، البدایة؛ ازهریه، فهرست؛ بستانی ف؛ بغدادی، ایضاح؛ حاجی خلیفه، کشف؛ دواداری، ابوبکربن عبدالله، کنز الدرر و جامع الغرر، به کوشش صلاح‌الدین منجد، قاهره 1380ق / 1961م؛ زیدان، جرجی، تاریخ آداب اللغة العربیة، قاهره، 1957م؛ سید، فؤاد، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، 1954م؛ سیوطی، حسن المحاضرة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، 1387ق / 1967م؛ عنان، محمد عبدالله، مصر الاسلامیة و تاریخ الخطط المصریة، قاهره، 1350ق / 1931م؛ فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، 1401ق / 1981م؛ قلقشندی، احمدبن علی، صبح الاعشی، قاهره، 1383ق / 1963م؛ همو، نهایة الارب فی معرفة انساب العرب، بیروت، دارالکتب العلمیة؛ کتانی، عبدالحی، التراتیب الاداریة، بیروت، دارالکتاب العربی؛ مقریزی، احمدبن علی، السلوک لمعرفة دول الملوک، به کوشش محمد مصطفی زیاده، قاهره، 1957، 1970م؛ همو، المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، به کوشش گاستون، ویت، قاهره، 1911م؛ مقری تلمسانی، احمدبن محمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1388ق / 1968م؛ یعقوبی، تاریخ، بیروت، دارصادر؛ یونینی، موسی بن محمد، ذیل مرآةالزمان، حیدرآباد دکن، 1374ق / 1954م؛ نیز:

EI2; GAL; IA; Landberg, C., Catalogue de manuscrits arabes, Leiden, 1883; Voorhoeve.

ابوالحسن دیانت