جنابی، ابومحمد

جَنّابی، ابومحمد مصطفى (د 999ق / 1590م)، تاریخ‌نگار عثمانی، مؤلف کتاب العیلم الزاخر معروف به تاریخ جنابی.
از جزئیات زندگانی او آگاهی چندانی در دست نیست. وی از خاندانی از سادات و فضلای آناتولی برخاست (بروسه‌لی، III / 39؛ سامی، 3 / 1838؛ IA, III / 100؛ «دائرةالمعارف ... »، VII / 352). پدرش امیرحسن در شهرهای مختلف مانند بورسه، حلب و ادرنه مقام قضا داشت. آنچه مسلم است مصطفى در آسیای صغیر (EI2, II / 452؛ «دائرةالمعارف»، همانجا)، و به نوشتۀ بغدادی، احتمالاً در بورسه متولد شده است (2 / 692؛ «دائرةالمعارف»، همانجا).
به نوشتۀ برخی از مؤلفان تبارش از جنابۀ فارس (گناوه، شهری محاذی خارک در سواحل خلیج فارس) است (EI2، همانجا) و به همین سبب به جنابی معروف شده است. او در استانبول تحصیل کرد و به‌خصوص نزد ابوالسعود افندی، مفسر و شیخ‌الاسلام معروف (نک‍ : ه‍ د، ابوالسعود) درسها آموخت و به این جهت سعودی نیز نامیده شده است (EI2، همانجا). وی در بورسه و ادرنه به تکمیل تحصیلات پرداخت و سپس در مدارس مشهور مانند سلیمانیه و سلیمیه به تدریس پرداخت (همانجا) و شهرتی یافت و به «فخرالمدرسین» ملقب شد و در انتساب به پدرش به «امیرزاده» نیز معروف گردید («دائرةالمعارف»، همانجا). در 995ق / 1586م منصب قضای حلب یافت و در همان‌جا نیز درگذشت (بروسه‌لی، سامی، همانجاها؛ قس: زرکلی، 7 / 231). جنابی گذشته از تاریخ، در ادبیات نیز توانا بود و به 3 زبان عربی، ترکی و فارسی با تخلص جنابی شعر می‌سرود (بروسه‌لی، III / 40).

آثـار

از جنابی آثار چندی باقی مانده است که عبارت‌اند از:
1. العیلم الزاخر فی احوال الاوائل و الاواخر، مهم‌ترین اثر جنابی است که موجب اشتهارش شد. این کتاب در تاریخ عمومی، و به زبان عربی است (حاجی خلیفه، 2 / 1181؛ بروسه‌لی، III / 39؛ سامی، همانجا؛ GAL, S, II / 411-412). این اثر با نامهایی دیگر مانند تاریخ جنابی، البحر الزخار و العیلم التیار (حاجی خلیفه، 1 / 224، 291؛ بروسه‌لی، همانجا)، الحافل الواسط و العیلم الزاخر، و البحر («دائرةالمعارف»، همانجا) نیز نامیده می‌شود. کتاب شامل یک مقدمه و 82 باب است (بروسه‌لی، همانجا) که با احتساب ابواب مخصوص به حیات حضرت پیامبر(ص) به 86 باب می‌رسد («دائرةالمعارف»، همانجا).
وی نخستین تاریخ‌نگار عثمانی است که به تألیف تاریخ عمومی مبادرت کرده است (همانجا). مؤلف پس از یک مقدمه در خلقت جهان، به تاریخ پیامبران و دول پیش از اسلام پرداخته، و سپس وارد عصر اسلامی شده است و پس از بیان زندگانی پیامبر(ص) و خلفای راشدین به شرح حکومتها و سلسله‌های اسلامی از امویان تا پایان عباسیان پرداخته، و تواریخ دیگر دول اسلامی چون طاهریان، صفاریان، غزنویان، سلاجقه تا ترکمانان و نیز عثمانیان را به تفصیل نوشته است. بخش تاریخ امپراتوری عثمانی بیش از  5/ 1 کتاب را تشکیل می‌دهد. در این اثر بزرگ، رویدادهای تاریخ جهان اسلام از آغاز تا 997ق / 1587م یعنی نزدیک به دو سال پیش از درگذشت مؤلف مندرج است. جنابی در تألیف این اثر به مآخذ بسیار معتبر مراجعه نموده، و از آنها با دید انتقادی استفاده کرده است. این اثر از منابع بسیار مهم تاریخ‌نگاران عثمانی مانند عالی مؤلف کنه الاخبار، منجم‌‌باشی در تألیف صحائف الاخبار، کاتب چلبی (حاجی ‌‌خلیفه) و دیگران بوده است (همان، VII / 353؛ بروسه‌لی، همانجا).
گزیدۀ این تاریخ به نام مختصر العیلم الزاخر در 60 باب توسط مؤلف به زبان ترکی ترجمه شده است (همانجا). گزیدۀ قسمتهای مربوط به جغرافیای مغرب و اسپانیا نیز توسط ا. فاگنان به زبان انگلیسی برگردانده شده است. همچنین مقدمه و بخشهایی مربوط به دوران سلطان سلیم دوم و مراد سوم به شیوۀ انتقادی تصحیح شده که در کتابخانۀ انستیتوی شرقیات به شمارۀ 232 موجود است. نسخه‌های خطی عربی این اثر در کتابخانه‌های استانبول مانند سلیمانیه، نورعثمانیه، ایاصوفیه و جز آنها نگهداری می‌شود («دائرةالمعارف»، همانجا).
2. تاریخ بلاد مغرب، مربوط به تاریخ شمال افریقا (بروسه‌لی، III / 40).
3. نهایة المرام و بحر جواهر الکلام، در تاریخ پیامبران و خلفا به زبان عربی. ترجمۀ ترکی این کتاب به گلشن تواریخ موسوم است (بغدادی، 2 / 692). به نوشتۀ محمدطاهر بروسه‌لی، مؤلف این کتاب  را به ترکی ترجمه و دُرّ مکنون و سرّ مصون نامیده است همانجا).
4 -8. رسالة فی بناء ایاصوفیه و قلعة قسطنطنیه (حاجی خلیفه، 1 / 851)؛ جواهر الغرائب؛ فرصت‌نامه؛ الحضرة الحضرة و الحدیقة النظرة (بروسه‌لی، همانجا)؛ سبع السیار، در دانش قیافه‌شناسی، کف‌بینی و مقادیر (حساب سرانگشتی) (همو، III / 39).

مآخذ

بغدادی، ایضاح؛ حاجی خلیفه، کشف؛ زرکلی، اعلام؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1308ق؛ نیز:

Bursali, M. T., Osmanlı müellifleri, ed. İ. Özen, Istanbul, 1975; EI2; GAL, S; IA; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1993.

علی‌اکبر دیانت