ابن صیرفی، ابوالقاسم

اِبْنِ صِیْرَفی، ابوالقاسم علی بن مُنْجِب، ملقب به تاج الریاسه (شعبان، 463- صفر 542ق / 1071-1147م)، ادیب، مورخ، کاتب و دبیر دیوان فاطمیان مصر. پدر وی شغل صرّافی داشت و به همین سبب به ابن صیرفی معروف گردید. او از همان آغاز جوانی از پیشۀ پدر روی برتافت و به کتابت گرایید و به زودی همچون جد خود در آن فن چیره دست شد (قصاب، «ج»). سپس چون شهرت یافت در دیوان لشکر و خراج به خدمت گمارده شد (یاقوت، 15 / 79). پس از چندی رموز حرفۀ دبیری را از ابوالعلاء صاعدبن مفرج، رئیس دیوان لشکر فراگرفت (قصاب، «ج ـ د») تا اینکه احمد بن بدر جمالی ملقب به ملک افضل وزیر مستعلی، دبیری دیوان مکاتبات را به او واگذارد و سپس در 495ق به دیوان انشا منتقلش ساخت. او به زودی چنان مورد اعتماد قرار گرفت که حتی وزیر خواست ابن ابی اسامه را از ریاست دیوان انشا برکنار کرده، او را به جایش بنشاند، اما پس از مشورت با نزدیکان خود از این امر چشم پوشید (یاقوت، همانجا؛ قس: فروخ، 3 / 308). ابن صیرفی پس از مرگ ابن ابی اسامه در 522ق به خدمت پسر و جانشین او ابوالمکارم در آمد و چون وی نیز درگذشت، خود ریاست دیوان انشا را به عهده گرفت و تا پایان عمر در این سمت باقی ماند (فروخ، همانجا). از برخی آثار او چنین برمی‌‌آید که زمانی، روابطش با ملک افضل تیره شد و به ناچار مدتی از دیوان انشا کناره گرفت، اما عاقبت به یمن بلاغت و ظرافتی که در چند رسالۀ اعتذاریه به کار بست، دل وزیر را به دست آورد و دوباره به منصب سابق خود بازگشت (نک‍: ابن صیرفی، الافضلیات، 3، 29، 183؛ قصاب، «د»). برکناری موقت او از دیوان انشا در واقع بی‌حاصل نبود، چه وی توانست وقت خود را صرف نگارش مجموعه رسائلی کند که بعدها الافضلیات نامیده شد.
ذوق و استعداد ابن صیرفی، بیشتر در چهار زمینه تجلی داشته است: مسائل دیوانی، تاریخ، کتابت و شعر. آثاری که در این زمینه‌ها از وی برجای مانده، همه سخت سودمندند. به ادعای خود وی قانون دیوان الرسائل او نخستین اثر در این باب است و او خود می‌گوید که دیگران دربارۀ شعر و «کتابت خراج و سپاه» آثار متعددی تألیف کرده و کار دیوان انشا یا کتابت دستگاه ملوک را فرو نهاده‌اند. از این رو وی به این مهم پرداخته است (نک‍: کامل حسین، 346، به نقل از کتابت قانون دیوان الرسائل). نمی‌دانیم این ادعا تا چه حد مقرون به صواب است، زیرا 300 سال پس از وی مقریزی اشاره می‌کند که دربارۀ کتابت خراج و انشا، آثار متعددی نگاشته شده، اما او هیچ کتابی دربارۀ کتابت سپاه ندیده است (2 / 33؛ ویت، 185)، و نیز در فهارس به انبوهی کتاب برمی‌خوریم که دربارۀ آیین کتابت تألیف یافته است. بنابراین ادعای ابن صیرفی تنها از این جهت درست می‌تواند بود که بگوییم وی احوال رئیس دیوان انشا و کاتبان زیردست او، علومی که باید بدانند، صفاتی را که باید داشته باشند و به خصوص سازمان اداری دیوان را به شیوه‌ای شرح کرده که سابقه نداشته است. در معدود آثاری که در این باب به دست رسیده، به راستی اشاره به این گونه مسائل اندک است.
هنر او در تاریخ‌نگاری در الاشاره که تاریخ وزیران فاطمی است، جلوه‌گر است. وی در این کتاب نامها و القاب و اقدامات وزیران و نیز سال وزارت آنان را به دقت بیان کرده و کتاب خویش را یکی از منابع ارزندۀ تاریخی ساخته است.
رسائل او گویا متعدد، شاید 4 جلد (یاقوت، 15 / 81)، بوده است. هم این رسائل و هم کتاب الافضلیات نمونه‌های بسیار درخشانی از نثر سده‌های 5 و 6ق در تاریخ ادبی مصر به شمار می‌روند. اما الافضلیات که اساساً در باب اعتذار نگاشته شده، بیش از رسائل وی نمودار عواطف و ویژگیهای معنوی اوست.
ابن صیرفی شعر نیز می‌سرود، ولی از اشعار او جز چند قطعه که در معجم الادباء (15 / 80-81) و الافضلیات (صص 34، 197-209) آمده، چیزی برجای نمانده است. در عوض جُنگی با عنوان المختارمن شعر شعراء الاندلس تدارک دیده که اینک موجود و از منابع مهم شعر اندلسی است. وی در مقدمۀ این مجموعه (ص 108) علت اقبال به شعر اندلسیان را چنین شرح داده که چون دیده است شعرای معاصر اندلس، اشعاری ساخته‌اند که دیگر نمی‌توان نیکویی آنها را انکار کرد، بر آن شده که این مجموعه را فراهم آورد.

آثـار چاپی

1. الافضلیات، که شامل 7 رساله است بدین سان: «العفو»، «رد المظالم»، «لُمَح و المُلَح»، «منائح القرائح»، «مناجاة شهر رمضان»، «‌عقائل الفضائل» و «التدلی علی التسلی». این اثر در 1982م به کوشش ولید قصاب و عبدالعزیز مانع در دمشق به چاپ رسیده است؛ 2. الاشارة الی من نال الوزارة، که شامل تاریخ وزیران فاطمی از ابن کِلّس تا مأمون بطائحی است. ابن خلکان (1 / 270، 7 / 31، 32) از این کتاب با عنوان اخبار وزراء مصر یاد کرده و در شرح اخبار وزرای فاطمی بدان استناد جسته است. این اثر در قاهره به کوشش عبدالله مخلص در 1924م در «نشریۀ مؤسسۀ فرانسوی باستان‌شناسی شرقی قاهره» (1924م)، ج 25، به چاپ رسیده و یک بار دیگر نیز به طور مستقل در 1964م در بغداد تجدید چاپ شده است؛ 3. قانون دیوان الرسائل، که نخستین بار در 1905م به کوشش علی بهجة در قاهره به چاپ رسیده و ترجمۀ فرانسوی آن نیز در 1914م توسط ماسه در «نشریۀ مؤسسۀ فرانسوی باستان شناسی شرقی قاهره» (1914م)، ج 11، با نام قواعد دبیری چاپ شده است؛ 4. المختار من شعر شعراء الاندلس. این اثر که یکی از مآخذ عمدۀ عمادالدین کاتب در تألیف خریدةالقصر (بخش اندلس) بوده است، در جلد چهارم مجلۀ المورد در بغداد (1975م) به کوشش هلال ناجی و نیز در مغرب (1977م) به کوشش همو و همچنین در عمان (1406ق / 1985م) به کوشش عبدالرزاق حسین به چاپ رسیده است؛ 5. المختار من شعر شعراء صقلیة. ترجمۀ فرانسوی این اثر توسط دو ماتیو در 1935م به چاپ رسیده است؛ 6. رسائل فی ملوک مصر یا سجلات، مجموعۀ رسائلی است که وی در مدت خدمت دیوانی خود نوشته است و برخی از آنها در مجموعۀ الوثائق الفاطمیة توسط جمال الدین شیال به چاپ رسیده و بعضی دیگر به طور پراکنده در آثار قلقشندی (8 / 237، 316-330) و صفدی (22 / 230-232) آمده است.

آثـار دیگر

تنها اثر خطی ابن صیرفی کتابی است با عنوان اختیار الدرة الخطیرة فی شعر شعراء الجزیرة ممالیس هو فی اختیار ابن الاغلب، که نسخه‌ای از آن در احمدیۀ تونس به شمارۀ 4465 موجود است (نک‍: منصور، 16-17). علاوه بر این، چند اثر دیگر نیز به او نسبت داده‌اند که عبارتند از 1. کتاب فی السکر، 2. عمدة المحادثة، 3. کتاب استنزال الرحمة (یاقوت، 15 / 80)، که احتمالاً همان «رسالة العفو» است (نک‍: ابن صیرفی، الافضلیات، 3). وی برگزیده‌هایی نیز از دیوان شعرایی چون ابن سراج، ابوالعلاء معری و مهیار داشته (نک‍: یاقوت، همانجا؛ صفدی، 22 / 229) که اینک همه از دست رفته‌اند.

مآخذ

ابن خلکان، وفیات؛ ابن صیرفی. علی بن منجب، الافضلیات، به کوشش ولید قصاب و عبدالعزیز مانع، دمشق، 1403ق / 1982م؛ همو، «المختار من شعر شعراء الاندلس»، المورد، 1975م؛ صفدی خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، بیروت، 1983م؛ فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، دارالعلم للملایین؛ قصاب، ولید، مقدمه بر الافضلیات (نک‍: ابن صیرفی در همین مآخذ)؛ قلقشندی، احمدبن علی، صبح الاعشی، قاهره، 1963م؛ کامل حسین، محمد، فی ادب مصر الفاطمیة، قاهره، 1963م؛ مقریزی، احمدبن علی، المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، به کوشش گاستون ویت، قاهره، 1913م؛ منصور، عبدالحفیظ، فهرس مخطوطات المکتبة الاحمدیة بتونس، بیروت، 1388ق / 1969م؛ ناجی، هلال مقدمه بر «المختار من شعر شعراء الاندلس»، المورد، 1975م؛ یاقوت، ادبا؛ نیز:

Wiet, G., “Addenda et corrigenda”. El-Mawâʿiz wa’l-Iʿtibâr(نک‍: هم‍، مقریزی ).

سمین محقق