ابن صوفی، نجم الدین

اِبْنِ صوفی، نجم‌الدین ابوالحسن علی بن ابوالغنائم محمد (ح 390- ح 460ق / 1000-1068م)، نسب‌شناس شیعی. ابن صوفی به علت انتساب به نیایش، عُمَرالاطرف، فرزند علی (ع) معروف به ابن تغلبیه (مروزی، 173) به عُمَری و نیز علوی مشهور است (ابن شهر آشوب، 68). ابن صوفی (ص 157) در بیان نسب زیدبن علی (ع) به مذهب اثناعشری خود اشاره کرده است. پدر ابن صوفی، ابوالغنائم محمد، معروف به ابن مهلبیه (مروزی، 174-175) نیز از مراجع علم انساب به شمار می‌آمد (مدنی، 485). در واقع نسب‌شناسی در خاندان ابن صوفی سابقه‌ای دیرین داشت و حتی نیای ششم وی، محمد صوفی که ابن صوفی بدو منسوب است به فرمان هارون الرشید به قتل رسید (مرعشی، 8)، نیز نسب‌شناس بود (مروزی، 175).
ابن صوفی در بصره متولد شد و همانجا پرورش یافت و چنانکه خود می‌گوید (ص 291)، از کودکی به دانشهای گوناگون و به ویژه نسب‌شناسی پرداخت و از محضر استادانی بزرگ بهره برد (همانجا). در کتابهای مختلف نام تقریباً 20 تن از استادان ابن صوفی را می‌توان یافت. وی برخی از آنان را در المجدی نام برده است. از جمله ابوالحسن محمد مشهور به عبیدلی، پدر خویش ابوالغنائم، ابوعبدالله حسین بن محمدبن طباطبایی علوی، ابوعلی بن شهاب عُکبری، ابوعبدالله حمویه، ابوعلی قطان مقری، ابن کتیلۀ حسینی و ابن خداع مصری (جم‍(. ابن صوفی با سید مرتضی معاصر بود و این دو در 425ق در بغداد با یکدیگر دیدار داشتند (ابن صوفی، 125). به نوشتۀ مدنی (ص 485) ابن صوفی از محضر سید مرتضی بهره برده و از او و برادرش شریف رضی حدیث روایت کرده است، اما خود ابن صوفی اشاره‌ای در این باره ندارد. ابن صوفی در 423ق از بصره به موصل مهاجرت کرد و در این شهر همسر گزید و ماندگار شد. وی برای کسب تجربه و دانش اندوزی به سرزمینها و شهرهای بسیاری چون رمله، نصیبین، شام، مَیّافارفین، مصر، عمان، کوفه و عکبرا مسافرت کرد (مرعشی، 35). به نظر می‌رسد که ابن صوفی در سالهای 407 تا 420ق، اگر نه یکسره، دست کم بسیاری از اوقات را در بغداد به سر برده باشد (مهدوی، 119-120). به نوشتۀ ابن طقطقی در الاصیلی ابن صوفی در موصل درگذشت (نک‍‌: مرعشی، 9). ابن طاووس او را سرآمد نسب‌شناسان روزگار خود شمرده است (افندی، 4 / 234) و به گفتۀ ابن عنبه (ص 368) قول ابن صوفی در این زمینه حجت بود. ابن صوفی را ادیب و شاعر (فخر رازی، 190) و فقیه (کمونه، 255) نیز دانسته‌اند.

آثـار

المجدی فی انساب الطالبیین. ابن صوفی در 443ق به مصر سفر کرد و در آنجا برخی از آثار خود را به مجدالدوله ابوالحسن احمد نقیب النقبای طالبیان در حکومت فاطمیان عرضه داشت (ابن صوفی، 4). ابوطالب محمد پسر مجدالدوله از ابن صوفی خواست (قس: مرعشی، 36) تا کتابی مختصر در انساب بنگارد (ابن صوفی، 5). او نیز کتاب را به پاس عنایت مجدالدوله بدو منسوب کرد و آن را المجدی نامید (همانجا). ابن طباطبا (ص 317) از نویسندگان معاصر ابن صوفی نخستین کسی است که ازاین کتاب نام برده و این نکته نشان می‌دهد که المجدی در زمان حیات مؤلف از شهرت و اعتبار برخوردار بوده است. المجدی در نسب پیامبر اکرم (ص) و امامان شیعه تا امام جواد (ع) و فرزندان و نوادگان آنها نوشته شده و ابن صوفی (همانجا) مذاهب علمای انساب و اختلاف آراء آنان را نیز در این اثر گنجانده است. این کتاب یکی از آثار کهن و معتبر علم انساب است (مرعشی، 33؛ افندی، 4 / 232؛ قمی، 1 / 337) که برخی، از جمله ابن طاووس حلی، بر آن تعلیقه نوشته‌اند (افندی، همانجا) المجدی در 1409ق به کوشش احمد مهدوی دامغانی در قم به چاپ رسیده است.

آثار منسوب

1. الرسائل، در علم انساب (ابن شهر آشوب، 68)؛ 2. الشافی، در علم انساب (همانجا). به نوشتۀ ابن طقطقی این کتاب در دو جزء است که اولی به شرح نسب بنی عباس و دومی به نسب فرزندان حضرت علی (ع) اختصاص دارد (مرعشی، 32-33؛ قس: ابن طاووس، 125). این کتاب تاکنون به دست نیامده است؛ 3. العیون، در علم انساب (ابن شهر آشوب، همانجا)؛ 4. المبسوط، در انساب (ابن عنبه، 368؛ ابن طاووس، همانجا). به نوشتۀ ابن طقطقی، المبسوط کتابی بزرگ در چند جلد بوده است. وی این کتاب را به خط خود ابن صوفی دیده و از آن نقل کرده است (نک‍: مرعشی، 32)؛ 5. المشجر، در علم انساب (ابن عنبه، همانجا). افندی (4 / 233) این کتاب با عنوان المشجرات آورده و آقا بزرگ (4 / 183) آن را تشجیر و در جای دیگر (21 / 46) مشجر النسب ذکر کرده و احتمال داده است که تشجیر یا مشجر همان انساب الطالبیین یا المجدی باشد (همو، 2 / 381)، اما از آنجا که ابن عنبه (همانجا) المجدی و المشجر را در دو اثر مستقل شمرده است، نمی‌توان این احتمال را نزدیک به صواب دانست.

مآخذ

آقا بزرگ، الذریعة؛ ابن شهر آشوب، محمدبن علی، معالم العلماء، نجف، 1380ق / 1961م؛ ابن صوفی، علی بن محمد، المجدی فی انساب الطالبیین، به کوشش احمد مهدوی دامغانی، قم، 1409ق؛ ابن طاووس، علی بن موسی، فرج المهموم، قم، 1363ش؛ ابن طباطبا، ابراهیم بن ناصر، منتقلة الطالبیة، به کوشش محمد مهدی حسن خرسان، نجف، 1388ق / 1968م؛ ابن عنبه، احمدبن علی، عمدةالطالب، به کوشش محمد حسن آل طالقانی، نجف،1380ق / 1961م؛ افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، 1401ق؛ فخر رازی، الشجرة المبارکة، به کوشش مهدی رجایی، قم، 1409ق؛ قمی، عباس، الکنی و الالقاب، نجف، 1389ق / 1969م؛ کمونه، عبدالرزاق، منیة الراغبین فی طبقات النسابین، نجف، 1392 ق / 1972 م؛ مدنی، سیدعلی خان، الدرجات الرفیعة فی طبقات الشیعة، نجف، 1381ق / 1962م؛ مرعشی، مقدمه بر المجدی (نک‍: ابن صوفی در همین مآخذ)؛ مروزی، اسماعیل بن حسین، الفخری فی انساب الطالبیین، به کوشش مهدی رجایی، قم، 1409ق؛ مهدوی، مقدمه بر المجدی (نک‍: ابن صوفی در همین مآخذ).

مهیار علوی مقدم