ابن صقاعی

اِبْنِ صُقاعی، الموفق فضل‌الله بن ابی‌الفخر نصرانی، کاتب و مورخ دمشقی (ح 626-726ق / 1229-1326م). شهرت او را به صورت ابن سُقاعی نیز یاد کرده‌اند (ابن عماد، 6 / 75). ضبط درست‌تر شاید همان ابن صقاعی باشد که صفدی، بنابر گفتۀ سوبله (ص 28)، در وافی آورده است. این اختلاف احتمالاً ناشی از این است که مسیحیان صاد و سین مضموم را با یکدیگر اشتباه می‌کردند (همو، 12). تاریخ تولد او را در مآخذ کهن نیاورده‌اند، اما با توجه به سال درگذشت وی (726ق) و عمر صد ساله‌ای که به او نسبت داده‌اند (ابن عماد، همانجا)، می‌توان تاریخ تولد او را به تقریب تعیین کرد. قدیم‌ترین مؤلفی که در مورد احوال او سخن گفته، ابن شاکر کتبی (د 764ق / 1361م) است که نوشته‌هایش را ابن قاضی شهبه نقل کرده است (سوبله، 18) و این منقولات با نوشتۀ ابن عماد (همانجا) در ترجمۀ ابن صقاعی همخوانی دارد، اما در نسخه‌های خطی از عیون التواریخ ابن شاکر مضبوط در کتابخانۀ سلیمانیۀ استانبول شهرت وی به صورت ابن قضاعی آمده است (ص 382).
آنچه از کتب تراجم و گفته‌های خود ابن صقاعی در تالی (صص 21، 40، 53-54، 80-82، 134-135، 140) برمی‌آید، این است که بخش فعّال زندگانی او در دستگاه دیوانی ممالیک بحری مصر (648-792ق / 1250-1390م) گذشته است. وی در قسمتهای مختلف این دستگاه، از جمله دیوان المرتجع (دایرۀ شکایات)، دیوان المواریث و دیوان البر با شایستگی انجام وظیفه کرده، بعدها به دمشق منتقل شد و سرانجام در باغ خود در اَرزه واقع در غوطۀ دمشق درگذشت و در گورستان مسیحیان دفن شد (ابن عماد، همانجا؛ EI2). ابن صقاعی در دین خود آگاهی عمیق داشت و در انجیلهای چهارگانه به بررسی تطبیقی پرداخت. به گفتۀ خودش، تورات و انجیل و مزامیر را از بر داشت (ابن عماد، همانجا). عصر او با همۀ گذشتی که در جامعۀ اسلامی نسبت به اقلیتها مرسوم بود، به علت حملات صلیبیان از غرب و هجوم مغولان از شرق و احتمال همدستی مسیحیان کشورهای اسلامی با این متجاوزان، یک دورۀ بدگمانی و پرتشویش بود. سیاست فرصت‌طلبانۀ ممالیک هم افکار عمومی مسلمانان را علیه دمّیان برمی‌انگیخت تا خود هدف اتهام قرار نگیرند (سوبله، 15-16). در چنین موقعیتی ابن صقاعی توانست چنان با هوشیاری و اعتدال و احتیاط سر کند که مورد اعتماد اطرافیان مسلمانش باشد و عقیدۀ دینی خود را نیز از دست ندهد (همو، 28). او با ادیبان و مورخان زمان خود در دمشق معاشرت داشت و در محافل آنان چیزهای بسیار که فرهنگ مشترک زمان شمرده می‌شد، می‌آموخت. همین امر موجب همانندیهایی در سبک و موضوع نوشته‌های او با آثار معاصرانش چون جزری، یونینی و ذهبی شده است (همو، 12).
آثار منسوب به ابن صقاعی متعدد و اکثر آنها در زمینۀ تاریخ است. ابن عماد (همانجا) آثار زیر را از او یاد کرده است: 1. گردآوری انجیلهای چهارگانۀ مَتّی و مَرْقُس و لوُقا و یَوحنّا در یک کتاب به زبانهای عبری، سریانی و قبطی و رومی و برابر نهادن فصلهای مربوط به آنها و یادآوری موارد اختلاف حواریان با توضیح عبارات آنان. این اثر همان نسخۀ خطی است که در مجموعۀ اسباث معرفی شده است (سوبله، 13)؛ 2. رونویسی تاریخ عمومی المکین بن العمید نصرانی (د 672ق / 1273م) و نوشتن ذیلی بر آن مشتمل بر حوادث سالهای 658-720ق / 1260-1320م؛ 3. تلخیص تاریخ ابن خلکان؛ 4. ذیلی بر تاریخ ابن خلکان که نسخه‌ای از آن در میان کتابهای ابن فَهْد بوده است (سخاوی، 315)؛ 5. وفیات المُطربین. ظاهراً ابن صقاعی نوشته‌های دیگری جز اینها داشته است (ابن عماد، همانجا).
اثر مهم او که به زمان ما رسیده همان ذیل بر وفیات الاعیان است که مورخان قدیم نیز آن را یاد کرده‌اند (ابن حجر، 4 / 273؛ سخاوی، همانجا). این کتاب از مشهورترین ذیول وفیات و نام آن تالی وفیات الاعیان و در احوال درگذشتگان مصر و شام از 657 تا 725ق است (سوبله، 11؛ زیدان، 3 / 173). به گفتۀ ابن حجر (همانجا) این کتاب در مجلدات متعدد بوده است. این مطلب در برخی نوشته‌های معاصر نیز تکرار شده است (کحاله، 7 / 76؛ منجد، 134). دست نوشته‌ای از این اثر که با زمان حیات مؤلف فاصلۀ اندکی دارد و مدتها تنها نسخۀ شناخته شده به شمار می‌رفت، در کتابخانۀ ملی پاریس نگهداری می‌شود (GAL, I / 400). اخیراً نسخۀ دیگری از آن در دمشق در دو مجلد به دست آمده است (منجد، 135). نسخۀ پاریس در 733ق / 1333م در دمشق به دست محمد بن محمد بن یونس نوشته شده است. ژاکلین سوبله این اثر را از روی همین نسخه چاپ و به فرانسوی ترجمه و جزو انتشارات مؤسسۀ فرانسوی دمشق در 1974م منتشر کرده است. نسخۀ مذکور دارای دو قسمت است که مشخصات کتابت در پایان هر قسمت آمده است (ص 179 متن چاپ شده). نخستین قسمت تا برگ 82 حاوی تراجم کسانی است که از 658 تا 717ق درگذشته‌اند (جمعاً 300 ترجمه). بخش دوم تا برگ 99، مشتمل بر درگذشتگان بین 717 تا 727ق / 1317-1327م (53 ترجمه) و نیز یک فهرست است. میان دو قسمت از لحاظ تفصیل و اجمال تراجم، شیوۀ بیان و تعبیرات و ترتیب نامها و مقدار توجه به تراجم اقلیتها تفاوتهایی مشهود است. ناشر نسخه احتمال داده است که قسمت دوم را کاتب از روی یادداشتهای مؤلف تدوین کرده است (همو، 29-30). این نسخه زمان متعلق به کتابخانۀ خلیل بن ایبک صفدی مؤلف الوافی بالوفیات ـ یک از مهم‌ترین تکمله‌های وفیات الاعیان ـ بوده و صفدی حاشیه‌هایی نیز بر قسمت اول آن نوشته است (همانجا). در اهمیت این اثر همین بس که گفته شود که این کتاب از مآخذ صفدی در تألیف اعیان العصر بوده است. ابن صقاعی تنها مؤلف غیرمسلمان آن عصر بود که اقدام به زندگی‌نامه‌نویسی در مورد رجال همزمان خود کرد، چه زندگی‌نامه‌نویسی و علم الرجال از شاخه‌های علم حدیث به شمار می‌رفت و شرح حال غالب صاحبان ترجمه در این نوشته‌ها به علت آگاهیشان بر معارف اسلامی مطرح می‌شد (همانجا). از این اثر ابن صقاعی اطلاعات مهمی در مورد نخستین ممالیک مصر و دستگاه اداری آنان به دست می‌آید. مؤلف به علت موقعیت خود در آن سازمان از زیر و بم امور و رازهای پشت پردۀ بسیاری آگاه بوده و بعضی رسواییهای اداری ـ مالی آن زمان را یاد کرده است (ص 61-64) که مؤلفان مسلمان آن عصر از ذکر آنها چشم پوشیده‌اند. او هر چند از انتقاد مستقیم بلند پایگان حکومت ممالیک خودداری می‌کند، اما غیرمستقیم رفتارشان را مورد نکوهش قرار می‌دهد. نسبت به کسی تملق نمی‌گوید، از ستمی که بر مسیحیان و مسلمانان هر دو وارد می‌شده، سخن گفته، محیط کار و زندگی و احوال مأموران عالی رتبه و متوسط مصر آن زمان را به صورتی زنده مجسم می‌کند (سوبله، 12-13, 16, 18-20). سوبله ناشر فرانسوی تالی با توجه دقیق به تعبیرات اخلاقی و اصطلاحات به کار رفته در این کتاب، شخصیت ابن صقاعی را بررسی کرده، مجموعاً او را یک مسیحی میانه‌رو، محتاط و پای‌بند به ارزشهای اخلاقی و انسانی یافته و شاهد خوبی برای زمانۀ وی دانسته است (همو، 28).

مآخذ

 ابن شاکر، محمد، عیون التواریخ، نسخۀ عکسی موجود در مرکز؛ ابن صقاعی، فضل‌ا‌لله بن ابی الفخر، تالی کتاب وفیات الاعیان، به کوشش ژاکلین سوبله، دمشق. 1974م؛ ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، الدرر الکامنة، به کوشش عبدالوهاب البخاری، حیدرآباد دکن، 1395ق / 1975م؛ ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، 1351ق / 1932م؛ زیدان، جرجی، تاریخ آداب اللغة العربیة، بیروت، 1967م؛ سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، الاعلان بالتوبیخ لمن ذم التاریخ، به کوشش فرانتس روزنتال، بغداد، 1382ق / 1963م؛ کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1957م؛ منجد صلاح‌الدین، معجم المورخین الدمشقیین و آثار هم المخطوطة و المطبوعة، بیروت، 1398ق / 1978م؛ نیز:

EI2; GAL; Sublet, Jacqueline, Introduction à Tālī Kitāb Wafayāt al-Aʿyān, Damas, 1974.

یوسف رحیم‌لو