ابن رشیق، عبدالرحمن

اِبْنِ‌رَشیق، عبدالرحمن قشیری (د پس از 481 ق/ 1088 م)، فرمانروای مُرسیه. از سال تولد و مرگ او اطلاعی در دست نیست، در مورد نام و كنیۀ وی نیز اختلاف هست. ابن قاسم شِلْبی كه ابن ابار (2/ 123) سخن او را نقل و سپس رد كرده است نام ابن رشیق را عبدالله دانسته، اما دیگر مآخذ او را عبدالرحمن نامیده‌اند، و كنیۀ وی نیز به صورتهای گونه‌گون ابوحفص (ابن ظافر، 376)، ابومحمد (ابن اثیر، 9/ 291)، ابوجعفر (مقری، 3/ 318)، خوانده شده است. پدر ابن رشیق در مُرسیه به سپاهیگری اشتغال داشت (مراكشی، 122) و خود وی كوتوال قلعۀ بَلْج بود (ابن‌ابار، همانجا). 
در 474 ق معتمد بن عباد (المعتمد علی الله) فرمانروای اشبیلیه (سویل) وزیر خود محمد بن عمار را به تسخیر مُرسیه گسیل كرد. ابن رشیق او را برای استراحت به قلعۀ بَلْج فرود آورد و چنان به خدمت وی میان بست كه ابن عمار او را به سپهسالاری خود برگزید (ابن‌ابار، همانجا؛ قس: ابن اثیر، همانجا). پس از آنكه مُرسیه به دنبال محاصره و حمله‌های پیاپی ابن رشیق گشوده شد، ابن عمار سر از فرمان معتمد پیچید و خود به استقلال حكومت آغاز كرد، اما ابن‌رشیق به‌تدریج دژهای اطراف را از چنگ غلامان ابن‌عمار بیرون آورد و به خویشان خود سپرد (ابن ابار، 142) و عاقبت در غیبت ابن عمار شهر را تصرف كرد، و ابن عمار پس از چندی سرگردانی سرانجام به بنی هود در سَرقُسطه (ساراگوسا) پناه برد (ابن خطیب، 160). 
در این دوران مسیحیان بارها به شهرهای اندلس می‌تاختند و آلفونسوی ششم پادشاه قشتاله (كاستیل) چنان اقتداری داشت كه تمام ملوك‌ اندلس به وی باج می‌دادند (مراكشی، 133). و با آنكه ابن رشیق نیز با فرستادن هدیه نظر آلفونسو را به خود جلب كرده بود تا آنجا كه وی به ابن عمار پناه نداد (ابن ابار، 146)، اما بارها دژِلییَّط را كه در دست مسلمانان بود به محاصره گرفت. ازاین‌رو معتمد در 479 ق/ 1086 م از امیر یوسف بن تاشفین یاری جست و چون امیر یوسف به‌اندلس آمد، از ابن رشیق به وی شكایت برد، اما ابن رشیق مُرسیه را فرمانبر امیر یوسف شمرد و خطبه به نام او كرد (ابن خطیب، 257؛ قس: مراكشی، 132، كه از آشتی معتمد و ابن‌رشیق سخن گفته است)، با اینهمه پس از نبرد زلاّقه كه به پیروزی امیریوسف و معتمد و شكست آلفونسوی ششم انجامید، ابن رشیق پذیرفت كه به معتمد خراج بپردازد (ابن خطیب، همانجا). پیداست كه این وضع چندان نپایید زیرا وقتی امیریوسف در پی تاخت‌وتازهای السید و سقوط بالنسیا برای بار دوم به‌اندلس آمد (ابن عذاری، 4/ 141) و همۀ فرمانروایان اندلس را به یاری خواند. معتمد، ابن رشیق را به خراج پرداختن به آلفونسو و در حقیقت خیانت و همكاری با مسیحیان متهم كرد. امیر یوسف از مفتیان داوری خواست و چون ابن رشیق محكوم شد، او را گرفت و به معتمد سپرد، اما از او خواست كه خون وی را نریزد ( الحلل الموشیة، 69، 70). بدینسان فرمانروایی ابن رشیق در 481 ق به پایان رسید (قس: زامباور، 90). او مدتی در لورقه و سپس اشبیلیه زندانی معتمد بود، اما از این پس سرنوشت او روشن نیست. عبدالله زیری (EI2) نوشته است كه معتمد او را كشت، اما ابن خطیب (همانجا) گفته است كه وقتی مرابطون اشبیلیه را گرفتند (484 ق/ 1091 م) ابن رشیق آزاد شد. با اینهمه ابن خفاجه شاعر در دیوان خود (ابن ظافر، 376، 377) آورده است كه ابن‌رشیق در 483 ق/ 1090 م در یكی از دژهای مُرسیه پایگاهی داشته و به نفاق‌افكنی و راهزنی می‌پرداخته است. ازجمله شاعرانی كه ابن رشیق را ستوده‌اند. ابوالعلاء ادریس ابن ازرق است (مقری، 3/ 572). 

مآخذ

ابن ابار، محمد بن عبدالله، الحلة السیراء، به كوشش حسین مؤنس، قاهره، 1963 م؛ ابن‌اثیر، الكامل؛ ابن خطیب، محمد بن عبدالله، اعمال الاعلام، به كوشش لوی پرووانسال، بیروت، 1956 م؛ ابن ظافر ازدی، علی، بدائع البدائة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1970 م؛ ابن عذاری، احمد بن محمد، البیان المغرب، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1967 م؛ الحلل الموشیة فی ذكر الاخبار المراكشیة، به كوشش سهیل زكار و عبدالقادر زمامه، دارالبیضاء، 1979 م؛ زامباور، نسب‌نامۀ خلفاء و شهریاران، ترجمۀ محمدجواد مشكور، تهران، 1356 ش؛ مراكشی، عبدالواحد، المعجب، به كوشش محمد سعید العریان و محمد العربی العلمی، قاهره، 1949 م؛ مقّرْی، احمد بن محمد، نفح الطیب، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1968 م؛ نیز:

EI2.
سعیدالله قره‌بگلو