ابن خیاط، ابوالحسن

اِبْنِ‌خَيّاط، ابوالحسن، علی بن محمد ربعی، شاعر سده‌های 4 و 5 ق/ 10 و 11 م معاصر كَلبيان صِقِلّيّه. از زندگی او تقريباً هيچ نمی‌دانيم، آنچه از وی باقی‌مانده محدود به 200 بيت شعری است كه يكی از دوستان نزديك او در قيروان به نام تُجيبی (د 445 ق/ 1053 م) در شرح خويش بر المختار من شعر بشّار در مواردی به مناسبت نقل كرده است، بنابراين برای آشنايی با زندگی و احوال او ناگزير بايد به بررسی اشعار وی و تا حد امكان مطالعه در احوال معاصران او پرداخت. 
تاريخ تولد او دانسته نيست، اما از آنجا كه وی را معاصر تجيبی دانسته‌اند و سالها نيز در بارگاه كلبيان صقليه بسر برده و امير ثقةالدوله (حک‍ ‍379- 388 ق) و فرزندانش تاج‌الدوله و مؤيدالدوله وصمصام‌الدوله از اين سلسله را مدح گفته (تجيبی، 188، 268؛ نيفر، 1/ 32؛ قس: عباس، 209-210) می‌توان حدس زد كه در نيمۀ دوم سدۀ 4 ق و نيمۀ اول سدۀ 5 ق می‌زيسته است. وی همچنين اميرانی از بنی ابی الحسين، به نامهای مستخلص‌الدوله و انتصارالدوله و فرزند او را ستوده است (نک‍ : تجيبی، 6، 79، 116، 120، 174، 287)، اما روشن نيست كه اينان چه كسانی بوده‌اند و چه مقامی در صقليه داشته‌اند. احسانعباس احتمال داده كه مستخلص‌الدوله فرزند حسن ابن‌عمار بوده باشد كه زمانی فرماندۀ ناوگان كلبيان بوده و فرزند او انتصارالدوله نيز احتمالاً از مقام و موقع والايی برخودار بوده است، زيرا ابن‌خياط از وقوع شورشی عليه او و غلبۀ وی بر آن سخن گفته است (ص 210-211). 
شعری كه ابن خياط پس از مرگ مستخلص‌الدوله در رثای او سروده حاكی از اوضاع نابسامان صقليه در آن روزگار است (نک‍ : تجيبی، 287؛ عباس، 214). در هر حال از اشعار ابن خياط چنين بر می‌آيد كه وی تا زمان حكومت ابن ثُمنه (ه‍ م) زنده بوده و بعيد نيست كه پس از جدايی از او به قيروان رفته باشد (نک‍ : عباس، 209؛ فروخ، 4/ 521-522). محل اقامت ابن خياط در صقليه نيز از آنجا كه وی صمصام‌الدوله و مؤيدالدوله را مدح گفته ظاهراً بلرم بوده است. 
شعر ابن‌خياط ساده و رسا و به دور از تكلف و دشواری است و در آن به معنی بيش از لفظ توجه شده است. اشعار وی عمدتاً در مدح (تجيبی، 80، 120، 174، 268؛ نيفر، همانجا)، حماسه (تجيبی، 605؛ نويری، 6/ 192، 193)، وصف طبيعت (تجيبی، 75، 107، 108، جم‍‌ ) و ادب و حكمت (همو، 23، 45، 46، جم‍‌ ) است. ابن خياط اشعاری هم در وصف خمر (تجيبی؛ 35، 166) و نيز برخی پديده‌های اجتماعی (همو، 36، 77؛ عباس، 220) دارد. 
چنانكه پيداست ابن‌خياط در مواردی از آثار ابن‌مقفع و متنبی و ابوتمام بهره گرفته است (تجيبی، 147، 175؛ قس: عباس، 209؛ نويری، 6/ 193). در شعر وی وصفهای بديعی از محيط روستايی و شهری صقليه ديده می‌شود. گرچه توانايی ابن خياط بيشتر در وصف صحنه‌های پرحادثه از جمله مبارزات و جنگهای كلبيان است، اما گاهی مشتاقانه به وصف اموری چون كلام و زيبايی آن می‌پردازد (نک‍ : تجيبی، 35، 36، 41) و تعبيرات او در اين خصوص عموماً برگرفته از سروده‌های بشار بن برد و ابن رومی است (نک‍ : عباس، 221-222). 

مآخذ

تجيبی برقی، اسماعيل بن احمد، شرح المختار من شعر بشار، به كوشش محمد بدرالدين علوی، بيروت، 1934 م؛ عباس، احسان، العرب فی صقلية، بيروت، 1975 م؛ فروخ، عمر، تاريخ الادب العربی، بيروت، 1984 م؛ نويری، احمد بن عبدالوهاب، نهاية الارب، قاهره، 1342-1362 ق؛ نيفر، محمد، عنوان الاريب، تونس، 1351 ق. 

رضا محمدزاده