ابن حمزه، عمادالدین

اِبْنِ حَمْزه‌، عمادالدين‌ ابوجعفر محمد بن‌ علی‌ بن‌ حمزۀ طوسی‌، فقيه‌ امامی‌ سدۀ 5-6 ق‌/ 11-12 م‌ و صاحب‌ كتاب‌ الوسيلة. از زندگی‌، مشايخ‌ و شاگردان‌ وی‌ هيچ‌ گزارش‌ صحيحی‌ در دست‌ نيست‌. قديم‌ترين‌ كسی‌ كه‌ از او نام‌ برده‌، منتجب‌الدين‌ (د بعد از 600 ق‌) است‌ كه‌ ضمن‌ ذكر او در فهرست‌ (ص‌ 164) به‌ عنوان‌ فقيه‌، چند اثر از جمله‌ الوسيلة را به‌ او نسبت‌ داده‌ است‌. ابن‌ شهر آشوب‌ (د 588) فهرست‌نويس‌ ديگر سدۀ 6 گرچه‌ نامی‌ از وی‌ نبرده‌، ولی‌ در ضمن‌ كتبی‌ كه‌ مؤلف‌ آنها را نمی‌شناخته‌، از كتابی‌ با عنوان‌ الوسائل‌ الی‌ نيل‌ الفضائل‌ نام‌ برده‌ (ص‌ 145) كه‌ می‌تواند همان‌ الوسيلة الی‌ نيل‌ الفضيلۀ ابن‌ حمزه‌ باشد. ياد كردن‌ ابن‌ حمزه‌ از شيخ‌ طوسی‌ (د 460 ق‌) و ابويعلی‌ سلاّر ديلمی‌ (د 463 ق‌) به‌ عنوان‌ متوفی‌ (صص‌ 180-181، جم‍‌ )، و ذكر شدن‌ الوسيلة در فهرست‌ منتجب‌الدين‌ كه‌ پيش‌ از 584 ق‌ تأليف‌ شده‌ (نک‍ : طباطبائی‌، 48)، نشان‌ می‌دهد كه‌ تأليف‌ الوسيلة در فاصلۀ سالهای‌ 463-584 ق‌ صورت‌ گرفته‌ است‌. حال‌ با توجه‌ به‌ اينكه‌ ابن‌حمزه‌ در اين‌ كتاب‌ از ابن‌براج‌ (د 481 ق‌) تأثير پذيرفته‌ و فقيهان‌ نيمۀ دوم‌ قرن‌ 6 ق‌/ 12 م‌ ازجمله‌ راوندی‌ (د 573 ق‌) از الوسيلة استفاده‌ كرده‌اند (نک‍ : ادامۀ همين‌ مقاله‌)، می‌توان‌ دورۀ حيات‌ او را در اواخر قرن‌ 5 ق‌/ 11 م‌ و نيمۀ اول‌ قرن‌ 6 ق‌/ 12 م‌ تعيين‌ كرد. در منابع‌ سدۀ اخير گفته‌ شده‌ كه‌ مقبره‌ای‌ به‌ نام‌ او در حومۀ كربلا وجود دارد (آقابزرگ‌، 10/ 66؛ صدر، 305). در نوشته‌های‌ برخی‌ از نويسندگان‌ متأخر در مورد نام‌ ابن‌حمزه‌ مؤلف‌ كتاب‌ الوسيلة اختلافاتی‌ ديده‌ می‌شود كه‌ با توجه‌ به‌ تصريح‌ به‌ نام‌ مؤلف‌ در منابع‌ متقدم‌ نمی‌تواند چندان‌ قابل‌ توجه‌ باشد، از جمله‌ محقق‌ كركی‌ در اجازۀ خود به‌ قاضی‌ صفی‌الدين‌ (مجلسی‌، 105/ 76)، مؤلف‌ الوسيلة را هبةالله‌ بن‌ حمزه‌ از فقيهان‌ حلب‌ دانسته‌ كه‌ ابداً شخص‌ شناخته‌ شده‌ای‌ نيست‌. همچنين‌ صاحب‌ نظام‌ الاقوال‌، كتاب‌ الوسيلة را از ابويعلی‌ محمد بن‌ حسن‌ بن‌ حمزۀ جعفری‌ (برای‌ شرح‌ حال‌ او نک‍ ‍: نجاشی‌، 404) دانسته‌ (امين‌، 2/ 264؛ قس‌: افندی‌، 5/ 123) كه‌ با توجه‌ به‌ وفات‌ او در 463 ق‌ نمی‌تواند مقبول‌ باشد (در مورد اقوال‌ ضعيف‌تر نک‍ : افندی‌، امين‌، همانجاها؛ قس‌: حر عاملی‌، 2/ 361). 

گرايش‌ فقهی‌ ابن‌ حمزه‌

ابن‌ حمزه‌ را بايد از پيروان‌ مكتب‌ شيخ‌ طوسی‌ به‌ شمار آورد. مقايسه‌ای‌ ميان‌ فتاوی‌ او در الوسيلة و فتاوی‌ شيخ‌ طوسی‌ نشان‌ می‌دهد كه‌ او چهارچوب‌ فقه‌ شيخ‌ طوسی‌ را پذيرفته‌ است‌. ابن‌ حمزه‌ در تأليف‌ الوسيلة از ميان‌ آثار شيخ‌ طوسی‌ از نهايه‌ بيشتر بهره‌ برده‌ است‌ و حتی‌ گاه‌ ابن‌ادريس‌ (بدون‌ ذكر نام‌) او را تابع‌ كتاب‌ نهايه‌ دانسته‌ است‌ (قس‌: ميان‌ ابن‌ حمزه‌، 346، طوسی‌، نهايه‌، 369 و ابن‌ ادريس‌، 380-381، در مسألۀ بطلان‌ تدبير به‌ اياق‌). همچنين‌ او را می‌توان‌ در زمرۀ فقيهانی‌ شمرد كه‌ حمصی‌ (فقيه‌ نيمۀ دوم‌ سدۀ 6 ق‌) آنان‌ را بازگو كنندۀ فقه‌ شيخ‌ طوسی‌ و در واقع‌ پيرو او دانسته‌ است‌ (نک‍ : ابن‌طاووس‌، 127). با اينهمه‌ سخنان‌ ابن‌ادريس‌ و حمصی‌ را در مورد او بايد تا حدودی‌ اغراق‌آميز دانست‌، زيرا ابن‌ حمزه‌ نه‌ تنها در مواردی‌ با آرای‌ شيخ‌ طوسی‌ مخالفت‌ كرده‌ و شايد گاهی‌ سعی‌ در تعديل‌ حكم‌ او داشته‌ است‌ (مانند قول‌ وی‌ به‌ استحباب‌ تقديم‌ مضمضه‌ بر استنشاق‌، نک‍ : علامۀ حلی‌، 26، سطر 1؛ قول‌ او در تسعير، نک‍ : همو، 2/ 168، سطر 15)، بلكه‌ به‌ طرح‌ فروع‌ جديدی‌ در فقه‌ پرداخته‌ كه‌ در كتب‌ شيخ‌ طوسی‌ مطرح‌ نبوده‌ است‌ (به‌ عنوان‌ نمونه‌ نک‍ : ابن‌ حمزه‌ 244؛ قس‌: علامۀ حلی‌، 2/ 183، سطر 12). 
يكی‌ از بارزترين‌ مشخصه‌های‌ فقه‌ ابن‌ حمزه‌ را بايد روش‌ او در بيان‌ احكام‌ دانست‌. او ابتدا شقوق‌ مختلف‌ مسأله‌ را با قيد عدد به‌ طور مجمل‌ مشخص‌ می‌كند و سپس‌ به‌ تفصيلِ يكايك‌ شقوق‌ مزبور می‌پردازد. او در اين‌ تقسيمات‌ خود واجب‌ و مستحب‌، حرام‌ و مكروه‌، فعل‌ و ترك‌ و كميت‌ و كيفيت‌ را از يكديگر تميز داده‌ و هر كدام‌ را جداگانه‌ آورده‌ است‌. وی‌ در مقدمۀ الوسيلة (صص‌ 42-43) می‌گويد اين‌ روش‌ تقسيم‌بندی‌ موجب‌ سهولت‌ حفظ احكام‌ می‌گردد. اگرچه‌ ابن‌حمزه‌ را نمی‌توان‌ مبدع‌ ابن‌روش‌ دانست‌، ولی‌ او اين‌ روش‌ را به‌ كمال‌ رسانده‌ است‌. 
از ديگر مشخصه‌های‌ فقه‌ ابن‌ حمزه‌ تعريف‌ او از اصطلاحات‌ فقهی‌ در آغاز برخی‌ از ابواب‌ است‌. وی‌ بجز شيخ‌ طوسی‌، از نظريات‌ ديگر فقهای‌ معاصر وی‌ نيز بهره‌ برده‌ است‌. مثلاً در چندين‌ مورد (صص‌ 141، 144، 180) به‌ صراحت‌ نظريات‌ ابويعلی‌ سلار ديلمی‌ را نقل‌ كرده‌ است‌ (قس‌: سلار، 12، سطر 1، 17، 18، ص‌ 14، سطر 20). با يك‌ بررسی‌ سبك‌شناختی‌ روشن‌ می‌شود كه‌ تا حدودی‌ از ابن‌ براج‌ نيز تأثير پذيرفته‌ است‌ (به‌ عنوان‌ نمونه‌ قس‌: بين‌ ابن‌براج‌، 1/ 19-25 و ابن‌حمزه‌، 72-76، در احكام‌ آبها و اَسئار). 

رواج‌ فقه‌ ابن‌حمزه‌

اگرچه‌ در آثار نيمۀ دوم‌ قرن‌ 6 ق‌/ 12 م‌ نامی‌ از ابن‌ حمزه‌ برده‌ نشده‌، ولی‌ تأثير فقه‌ او در اين‌ آثار به‌ روشنی‌ مشهود است‌. مقايسه‌ بين‌ مندرجات‌ فقه‌ القرآن‌ راوندی‌ با الوسيلة (به‌ عنوان‌ نمونه‌ قس: بين‌ راوندی‌، 1/ 189- 199 و ابن‌ حمزه‌ 144-146؛ راوندی‌، 2/ 58 و ابن‌حمزه‌، 265؛ راوندی‌، 2/ 211، 212 و ابن‌ حمزه‌، 340، 342)، تأثر راوندی‌ از ابن‌ حمزه‌ را نشان‌ می‌دهد. راوندی‌ حتی‌ در مواردی‌ چون‌ حكم‌ خون‌ سگ‌ و خوك‌ در لباس‌ نمازگزار (نک‍ : ابن‌ادريس‌، 35، سطر 29؛ قس‌: ابن‌ حمزه‌، 77) در فتوای‌ شاذ از او تبعيت‌ كرده‌ است‌. ابن‌ زهره‌ (د 585 ق‌) نيز در الغنيه‌ تا حدودی‌ از او تأثير پذيرفته‌ است‌ (به‌ عنوان‌ نمونه‌ قس‌: بين‌ ابن‌ زهره‌، 40، 43، 44 و ابن‌ حمزه‌، 112-114، 121). همچنين‌ ابن‌ ادريس‌ در السرائر كه‌ تأليف‌ آن‌ را در 587 - 588 ق‌ به‌ پايان‌ برده‌، از الوسيلة با تعبير «بعض‌ كتب‌ اصحابنا» بسيار نقل‌ قول‌ می‌كند و اغلب‌ با نظريات‌ ابن‌ حمزه‌ به‌ گونه‌ای‌ انتقادآميز برخورد می‌كند (به‌ عنوان‌ نمونه‌ ص‌ 35، سطر 4، ص‌ 38، سطر 7؛ قس‌: ابن‌ حمزه‌ 76، 77). البته‌ نظر ابن‌ ادريس‌ در مواردی‌ موافق‌ نظر ابن‌حمزه‌ است‌ (نک‍ : ابن‌حمزه‌، 282، سطر 5؛ ابن‌ادريس‌، 173، سطر 21؛ قس‌: يحيی‌ بن‌ سعيد، 89). رسالۀ ازاحة العلة فی‌ معرفة القبلة از شاذان‌ بن‌ جبرئيل‌ قمی‌ (نيمۀ دوم‌ سدۀ 6 ق‌) را نيز ظاهراً بايد تفصيل‌ و تكميل‌ مندرجات‌ الوسيلة (صص‌ 85-86) دانست‌ (نيز قس‌: طوسی‌، مبسوط، 1/ 77- 78، كه‌ به‌ نوبۀ خود مورد الهام‌ ابن‌ حمزه‌ و شاذان‌ قرار گرفته‌ است‌). كتاب‌ الوسيلة در سدۀ 7 ق‌/ 13 م‌ در مكتب‌ حِلّه‌ بيش‌ از پيش‌ مورد توجه‌ قرار گرفت‌. محقق‌ حلی‌ (د 676 ق‌) بدون‌ تصريح‌ به‌ نام‌ ابن‌ حمزه‌ چهارچوب‌ الوسيلة را به‌ خصوص‌ در بخش‌ عباداتِ شرايع‌ پذيرفته‌، و نه‌ تنها در فصل‌بندی‌ بخش‌ عبادات‌ دقيقاً از او پيروی‌ كرده‌، بلكه‌ در عناوين‌ بابها، شكل‌ طرح‌ مسائل‌ و گاهی‌ محتوا نيز تا حدود قابل‌ توجهی‌ تحت‌تأثير او قرار داشته‌ است‌. يحيی‌ بن‌ سعيد حلی‌ (د 690 ق‌) در نزهة الناظر (ص‌ 6، جم‍‌ ) و آبی‌ (ه‍ م‌) در كشف‌ الرموز، تأليف‌ شده‌ در 672 ق‌ (1/ 40، جم‍‌ ) به‌ نام‌ ابن‌ حمزه‌ تصريح‌ كرده‌ و فتاوی‌ او را نقل‌ كرده‌اند. اوج‌ مطرح‌ شدن‌ ابن‌حمزه‌ در آثار فقهی‌ حله‌ را بايد در مختلف‌ الشيعۀ علامه‌ حلی‌ (د 726 ق‌) دانست‌. الوسيلة بر اساس‌ آنچه‌ از نامۀ علقمی‌ وزير به‌ تاج‌الدين‌ ابن‌ صلايا برمی‌آيد. از رايج‌ترين‌ كتب‌ بين‌ شيعۀ عراق‌ (به‌ خصوص‌ حلّه‌) در سدۀ 7 ق‌ بوده‌ است‌ (نک‍ : سبكی‌، 8/ 265). در اينجا بايد يادآور شويم‌ كه‌ صرف‌نظر از يك‌ طريق‌ روايت‌ مخدوش‌ در اجازۀ كركی‌ به‌ قاضی‌ صفی‌الدين‌ (مجلسی‌، 105/ 76)، برخلاف‌ كتب‌ سلار، ابن‌ براج‌ و ديگر فقيهان‌ شيعه‌، هيچ‌ طريق‌ متصلی‌ برای‌ روايت‌ كتاب‌ الوسيلة به‌ مؤلف‌ آن‌ شناخته‌ نشده‌ است‌. خالی‌ بودن‌ اجازات‌ مهم‌ حله‌ چون‌ اجازۀ علامه‌ حلی‌ به‌ بنی‌ زهره‌، اجازۀ يكی‌ از شاگردان‌ يحيی‌ بن‌ سعيد (مجلسی‌، 104/ 60-137، 152- 169) و مقدمۀ رجال‌ ابن‌داوود حلی‌ (صص‌ 3- 8) از ذكر الوسيلة نشان‌دهندۀ اين‌ نكته‌ است‌ كه‌ حتی‌ فقهای‌ حلّه‌ اين‌ كتاب‌ را به‌ طريق‌ وجادت‌ شناخته‌اند نه‌ روايت‌. به‌ هر حال‌ از آن‌ زمان‌ تاكنون‌ استفاده‌ از اين‌ كتاب‌ همواره‌ در آثار فقهی‌ اماميه‌ متداول‌ بوده‌ است‌. 

آثار

1. الوسيلة الی‌ نيل‌ الفضيلة. اين‌ كتاب‌ در تهران‌، 1276 ق‌ ضمن‌ الجوامع‌ الفقهية و در نجف‌، 1399 ق‌/ 1979 م‌ به‌ كوشش‌ عبدالعظيم‌ البكاء و در قم‌، 1480 ق‌، به‌ كوشش‌ محمد حسون‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌؛ 2. الواسطة. اين‌ كتاب‌ را منتجب‌الدين‌ (ص‌ 164) به‌ وی‌ نسبت‌ داده‌ است‌. در پايان‌ نسخه‌های‌ موجود الوسيلة زيادتی‌ وجود دارد (صص‌ 461- 469) كه‌ از ظاهر عبارتی‌ از آن‌ در ص‌ 466 برمی‌آيد كه‌ قطعه‌ای‌ از كتاب‌ الواسطة باشد؛ 3. المعجزات‌. اين‌ كتاب‌ را نيز منتجب‌الدين‌ (همانجا) به‌ وی‌ نسبت‌ داده‌، و برخی‌ با اين‌ تصور كه‌ اين‌ كتاب‌ همان‌ الثاقب‌ فی‌ المناقب‌ است‌، آن‌ را به‌ صاحب‌ الوسيلة نسبت‌ داده‌اند (نک‍ : ابن‌ حمزه‌، نصيرالدين‌، ه‍ د)؛ 4 و 5. الرائع‌ فی‌ الشرائع‌ و مسائل‌ فی‌ الفقه‌ (منتجب‌الدين‌، همانجا). يكی‌ از شاگردان‌ صيمری‌ از متأخرين‌، بدون‌ ارائۀ مأخذ دو اثر با عناوين‌ التعميم‌ و التنبيه‌ را به‌ ابن‌حمزه‌ نسبت‌ داده‌ است‌ (افندی‌، 5/ 123). 

مآخذ

آبی‌، حسن‌، كشف‌ الرموز، قم‌، 1408 ق‌؛ آقابزرگ‌، الذريعة؛ ابن‌ ادريس‌، محمد، السرائر، تهران‌، 1270 ق‌؛ ابن‌ براج‌، عبدالعزيز، المهذب‌، قم‌، 1406 ق‌؛ ابن‌ حمزه‌، محمد بن علی، الوسيلة، به‌ كوشش‌ محمد حسون‌، قم‌، 1408 ق‌؛ ابن‌ داوود، حسن‌ بن علی، الرجال‌، به‌ كوشش‌ جلال‌الدين‌ محدث‌، تهران‌، 1383 ق‌؛ ابن‌ زهره‌، حمزة بن‌ علی‌، «الغنية»، ضمن‌ الجوامع‌ الفقهية، تهران‌، 1276 ق‌؛ ابن‌ شهرآشوب‌، محمد بن علی، معالم‌ العلماء، نجف‌، 1380 ق‌/ 1961 م‌؛ ابن‌ طاووس‌، علی‌ بن موسی، كشف‌ المحجة، نجف‌، 1370 ق‌/ 1950 م‌؛ افندی‌، عبدالله‌، رياض‌ العلماء، به‌ كوشش‌ احمد حسينی‌، قم‌، 1401 ق‌؛ امين‌، محسن‌، اعيان‌ الشيعة، بيروت‌، 1403 ق‌؛ حر عاملی‌، محمد بن حسن، امل‌ الآمل‌، به‌ كوشش‌ احمد حسينی‌، بغداد، 1385 ق‌؛ راوندی‌، سعيد بن هبةالله، فقه‌ القرآن‌، به‌ كوشش‌ احمد حسينی‌، قم‌، 1397 ق‌؛ سبكی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعية الكبری‌، به‌ كوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد الحلو و محمود محمد الطناحی‌، قاهره‌، 1971 م‌؛ سلار ديلمی‌، ابويعلی‌، «المراسم‌»، ضمن‌ الجوامع‌ الفقهية، تهران‌، 1276 ق‌؛ شاذان‌ بن‌ جبرئيل‌ قمی‌، «ازاحة العلة فی‌ معرفة القبلة»، ضمن‌ بحارالانوار، 81/ 73-85؛ صدر، حسن‌، تأسيس‌ الشيعة، بغداد، شركة النشر و الطباعة العراقية؛ طباطبايی‌، عبدالعزيز، مقدمۀ فهرسـت‌ (نک‍ : منتجب‌الدين‌ در همين‌ مآخذ)؛ طوسی‌، محمد بن حسن، المبسوط، به‌ كوشش‌ محمدتقی‌ كشفی‌، تهران‌، 1387 ق‌؛ همو، «النهاية»، ضمن‌ الجوامع‌ الفقهية، تهران‌، 1276 ق‌؛ علامۀ حلی‌، حسن‌ بن یوسف، المختلف‌، تهران‌، 1324 ق‌؛ مجلسی‌، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت‌، 1403 ق‌/ 1983 م‌؛ محقق‌ حلی‌، جعفر بن حسن، شرائع‌ الاسلام‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسين‌ محمدعلی‌، نجف‌، 1389 ق‌/ 1969 م‌؛ منتجب‌الدين‌، علی‌ بن عبیدالله، فهرست‌ اسماءِ علماءِ الشيعة، به‌ كوشش‌ عبدالعزيز، طباطبايی‌، قم‌، 1404 ق‌؛ نجاشی‌، احمد بن علی، الرجال‌، به‌ كوشش‌ موسی‌ شبيری‌، قم‌، 1407 ق‌؛ يحيی‌ بن‌ سعيد حلی‌، نزهة الناظر، به‌ كوشش‌ احمد حسينی‌ و نورالدين‌ واعظی‌، نجف‌، 1386 ق‌. 

احمد پاكتچی‌