ابن حمزه، نصیرالدین

اِبْنِ حَمْزه‌، نصيرالدين‌ ابوطالب‌ عبدالله‌ بن‌ حمزة بن‌ عبدالله‌ بن‌ حمزة بن‌ حسن‌ بن‌ علی‌ طوسی‌ مشهدی‌ شارحی‌، عالمِ امامی‌ سدۀ 6 ق‌/ 12 م‌. گفته‌ شده‌ كه‌ ابن‌حمزه‌ با شيخ‌ طوسی‌ رابطۀ نسبی‌ داشته‌ (حسن‌ بن‌ زين‌العابدين‌، 15 ب‌) و نيز دايی‌ پدر خواجه‌ نصيرالدين‌ طوسی‌ بوده‌ است‌ (ابن‌فوطی‌، 5/ 177). از تاريخ‌ ولادت‌ و وفات‌ او گزارشی‌ نرسيده‌ است‌، اما می‌دانيم‌ كه‌ وی‌ بخشی‌ از حكومت‌ سلطان‌ سنجر سلجوقی‌ (حک‍ 511- 552 ق‌/ 1117-1157 م‌) را درك‌ كرده‌ است‌. از طرف‌ ديگر آخرين‌ اطلاع‌ در مورد حيات‌ وی‌ حضور او در اصفهان‌ پس‌ از وفات‌ منتجب‌الدين‌ ابوالفتوح‌ عجلی‌ (د 600 ق‌/ 1204 م‌) است‌ (مقدس‌ اردبيلی‌، 604؛ قس‌: ابن‌ خلكان‌، 1/ 208- 209). چنانكه‌ از شواهد مختلف‌ برمی‌آيد، مسكن‌ وی‌ در مشهد بوده‌، ولی‌ مسافرتهايی‌ به‌ نقاط مختلف‌ ايران‌ و غير آن‌ داشته‌ است‌، از آن‌ جمله‌ از حضور او در كاشان‌ در 560 ق‌ (ابن‌ حمزه‌، 56 ب‌) و سبزوار در 573 ق‌ (كيذری‌، 3/ 1233) اطلاع‌ داريم‌. ابن‌ حمزه‌ در حدود 600 ق‌ سفری‌ به‌ ری‌ داشته‌، سپس‌ عازم‌ مكه‌ گرديده‌، و پس‌ از انجام‌ مناسك‌ حج‌ به‌ اصفهان‌ وارد شده‌ است‌ (مقدس‌ اردبيلی‌، همانجا). از مشايخ‌ او عفيف‌الدين‌ محمد بن‌ حسين‌ شوهانی‌ در مشهد، ابوالفتوح‌ حسين‌ بن‌ علی‌ رازی‌ در ری‌، سيد فضل‌الله‌ بن‌ علی‌ راوندی‌ و عمادالدين‌ محمد بن‌ ابی‌ القاسم‌ طبری‌ را می‌شناسيم‌ (ابن‌ حمزة، 24 ب‌، 86 الف‌؛ كيذری‌، 1/ 462-464، 3/ 1233-1234؛ مقدس‌اردبيلی‌، همانجا). استفادات‌ ابن‌حمزه‌ از اعلام‌ الورای‌ ابوعلی‌ فضل‌ ابن‌ حسن‌ طبرسی‌ (به‌ عنوان‌ نمونه‌ مقايسه‌ شود بين‌ ابن‌ حمزة، 111 الف‌ ـ 120 الف‌ و طبرسی‌، 321-326) و قرب‌ فاصلۀ بين‌ آن‌ دو اين‌ احتمال‌ را كه‌ ابن‌ حمزه‌ از او علم‌ آموخته‌، تقويت‌ می‌كند. از شاگردان‌ و راويان‌ او می‌توان‌ خواجه‌ نصيرالدين‌ طوسی‌ (ابن‌فوطی‌، همانجا). قطب‌الدين‌ كيذری‌ (كيذری‌، 1/ 462، 3/ 1233)، مهذب‌الدين‌ حسين‌ بن‌ رده‌ و ابوالحسن‌ علی‌ بن‌ يحيی‌ خياط (مجلسی‌، 104/ 86، 135، به‌ نقل‌ از اجازۀ علامۀ حلی‌) را نام‌ برد. از اجازات‌ ابن‌حمزه‌ می‌توان‌ به‌ اجازۀ او به‌ سيد منتهی‌ بن‌ محمد كيسكی‌ در 578 ق‌ (نک‍ : افندی‌، 3/ 216، به‌ نقل‌ از دست‌ نوشتۀ ابن‌حمزه‌)، و اجازۀ او به‌ كيذری‌ در 596 ق‌ (نک‍ : آقابزرگ‌، طبقات‌، 6/ 163-164، به‌ نقل‌ از برخی‌ نسخ‌ حدائق‌ الحقائق‌ كيذری‌) اشاره‌ كرد. گرچه‌ ابن‌ حمزه‌ در برخی‌ منابع‌ چون‌ حدائق‌ كيذری‌ (همانجا)، و در اجازات‌ مختلف‌ به‌ عنوان‌ «راوی» مطرح‌ شده‌، و كتاب‌ الثاقب‌ او نيز جنبۀ روايی‌ دارد، ولی‌ نبايد از نظر دور داشت‌ كه‌ منتجب‌الدين‌ (ص‌ 125) و صاحب‌ معالم‌ (مجلسی‌، 106/ 22) او را فقيه‌ خوانده‌اند، و ابن‌ طاووس‌ از كتاب‌ قضاءالصلاة او در فقه‌ سخـن‌ گفتـه‌ اسـت‌ (نک‍ : خوانساری‌، 6/ 266). از نظر رجالی‌ منتجب‌الدين‌ (همانجا) ابن‌حمزه‌ را توثيق‌ كرده‌، و كيذری‌ (1/ 462) و علامۀ حلی‌ (مجلسی‌، 104/ 86، 135) او را بسيار ستوده‌اند. اگر «نصيرالدين‌ حمزه‌» را در عبارت‌ اولياءالله‌ آملی‌ (ص‌ 81) همان‌ نصيرالدين‌ ابن‌ حمزة بدانيم‌ كه‌ دور از واقعيت‌ نيست‌، بايد گفت‌ او در فتح‌ طوس‌ و نيشابور به‌ دست‌ غياث‌الدين‌ و شهاب‌الدين‌ غوری‌ (597 ق‌) در مشهد بوده‌ است‌ (قس‌: ابن‌اثير، 12/ 164-167). بر اساس‌ اين‌ گزارش‌ چون‌ سلطان‌ غوری‌ در مشهد از امام‌ فخررازی‌ دربارۀ جامع‌ و جفر سؤال‌ كرد، او ابن‌ حمزه‌ عالم‌ شيعی‌ مشهد را برای‌ پاسخ‌ معرفی‌ كرد و چون‌ از او پرسش‌ شد، پاسخ‌ وافی‌ داد (اولياءالله‌ آملی‌، همانجا). ناگفته‌ نماند كه‌ در برخی‌ منابع‌ ــ چنانكه‌ خواهد آمد ــ بين‌ ابن‌حمزه‌ صاحب‌ اين‌ ترجمه‌ و ديگران‌ خلط شده‌ است‌ (نک‍ : افندی‌، 3/ 216). 

آثار

1. الثاقب‌ فی‌ المناقب‌، كه‌ در معجزات‌ پيامبر (ص‌) و ائمه‌ (ع‌) تأليف‌ شده‌ و در عين‌ اينكه‌ با آثار معاصران‌ ابن‌حمزه‌ چون‌ مناقب‌ ابن‌ شهر آشوب‌ و الخرائج‌ و الجرائح‌ راوندی‌ مشتركاتی‌ دارد، احاديث‌ منفرد زيادی‌ در آن‌ وارد شده‌ است‌ (به‌ عنوان‌ نمونه‌ مقايسه‌ شود بخش‌ معجزات‌ امام‌ باقر (ع‌) از سه كتاب‌ مذكور). مؤلف‌ تأليف‌ آن‌ را ظاهراً در 560 ق‌ به‌ پايان‌ رسانده‌ است‌ (ابن‌ حمزه‌، 56 ب‌). نخستين‌ كسی‌ كه‌ از اين‌ كتاب‌ نام‌ برده‌ حسن‌ بن‌ علی‌ طبرسی‌ (سدۀ 7 ق‌) است‌ كه‌ در دو اثر خويش‌ كامل‌ بهائی‌ و مناقب‌ الطاهرين‌ آن‌ را به‌ اشتباه‌ به‌ ابن‌حمزه‌ صاحب‌ وسيله‌ نسبت‌ داده‌ است‌ (نک‍ : خوانساری‌، 6/ 262-263). مؤلفان‌ سدۀ 12 ق‌/ 18 م‌ كه‌ نسخۀ كتاب‌ را در اختيار داشته‌اند، ظاهراً مؤلف‌ آن‌ را نمی‌شناختند (نک‍ : بحرانی‌، هاشم‌، 20؛ بحرانی‌، يوسف‌، 2/ 227؛ افندی‌، 6/ 48؛ قس‌: صدر، 318، به‌ نقل‌ از رياض‌ الابرار كمال‌الدين‌ حسينی‌ با عبارتی‌ مبهم‌)، اما در منابع‌ دو سدۀ اخير به‌ تبع‌ از صاحب‌ كامل‌ بهائی‌ معمولاً تصور شده‌ كه‌ ابن‌ حمزه‌ مؤلف‌ كتاب‌ الثاقب‌ همان‌ صاحب‌ وسيله‌ است‌ (به‌ عنوان‌ نمونه‌ نک‍ : خوانساری‌، 6/ 262- 274؛ نوری‌، 1/ 223). به‌ هر حال‌ شواهد زمانی‌ موجود در متن‌ الثاقب‌ نشان‌ می‌دهد كه‌ مؤلف‌ آن‌ حدود نيم‌ قرن‌ نسبت‌ به‌ صاحب‌ وسيله‌ تأخر داشته‌ است‌، روايت‌ مؤلف‌ از شوهانی‌ (24 ب‌، 86 الف‌) كه‌ از مشايخ‌ معلوم‌ عبدالله‌ بن‌ حمزه‌ است‌، اين‌ اطمينان‌ را به‌ وجود می‌آورد كه‌ انتساب‌ آن‌ به‌ صاحب‌ وسيله‌ نمی‌تواند صحيح‌ باشد. از اين‌ اثر چندين‌ نسخۀ خطی‌ در كتابخانه‌های‌ گوهرشاد (فاضل‌، 2/ 653)، مرعشی‌ (مرعشی‌، 8/ 27) و در اصفهان‌ (روضاتی‌، 1/ 181) موجود است‌ (نيز نک‍ : ملك‌، 1/ 188؛ ادبيات‌ تهران‌، 25، كه‌ نسخۀ الثاقب‌ را با ترديد يا بدون‌ ترديد به‌ ابوجعفر محمد بن‌ علی‌ گرگانی‌ نسبت‌ داده‌اند؛ قس‌: آقابزرگ‌، الذريعة، 5/ 4)؛ 2. الوافی‌ بكلام‌ المثبت‌ و النافی‌، تأليف‌ مختصری‌ است‌ در مسأله‌ای‌ فلسفی‌ كه‌ افندی‌ (3/ 215) نسخه‌ای‌ از آن‌ را ديده‌ است‌؛ 3. ايجاز المطالب‌ من‌ ابراز المذاهب‌، تأليفی‌ است‌ در رد مذاهب‌ مخالف‌ اماميه‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ كه‌ آن‌ را پس‌ از 600 ق‌ به‌ پايان‌ برده‌ است‌. مقدس‌ اردبيلی‌ (د 993 ق‌) نسخه‌ای‌ از اين‌ اثر را در اختيار داشته‌ و از آن‌ نقل‌ كرده‌ است‌ (صص‌ 559، 604؛ نک‍ : افندی‌، 3/ 216)؛ 4. الهادی‌ الی‌ النجاة من‌ جميع‌ المهلكات‌: همچون‌ اثر پيشين‌ در رد مذاهب‌ مخالف‌ است‌ كه‌ به‌ زبان‌ عربی‌ تأليف‌ شده‌ و پس‌ از 600 ق‌ به‌ پايان‌ رسيده‌ است‌. مقدس‌ اردبيلی‌ (صص‌ 559، 601، 604) از اين‌ اثر نيز بهره‌ جسته‌ است‌؛ 5. قضاء الصلاة كه‌ ابن‌ طاووس‌ (د 664 ق‌) در غياث‌ سلطان‌ الوری‌ از آن‌ نقل‌ كرده‌ و آن‌ را به‌ ابن‌ حمزه‌ نسبت‌ داده‌ است‌ (نک‍ : خوانساری‌، 6/ 266). نقل‌ مؤلف‌ اين‌ اثر از شوهانی‌ صحت‌ انتساب‌ آن‌ را تقويت‌ می‌كند (همانجا). 
در اجازات‌ بدون‌ ذكر عنوان‌، تصنيفات‌ و رواياتی‌ به‌ ابن‌حمزه‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌ (نک‍ : مجلسی‌، 104/ 86، 135، اجازۀ علامۀ حلی‌؛ همو، 106/ 26، 28، اجازۀ صاحب‌ معالم‌). 

مآخذ

آقابزرگ‌، الذريعة؛ همو، طبقات‌ اعلام‌ الشيعة، به‌ كوشش‌ علی‌نقی‌ منزوی‌، بيروت‌، 1392 ق‌/ 1972 م‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ حمزه‌، عبدالله‌، الثاقب‌ فی‌ المناقب‌، عكس‌ نسخۀ خطی‌ موجود در كتابخانۀ جامع‌ گوهرشاد مشهد؛ ابن‌ شهر آشوب‌، محمد بن علی، المناقب‌، قم‌، المطبعة العلمية؛ ابن‌ فوطی‌، عبدالرزاق‌ بن احمد، تلخيص‌ مجمع‌ الآداب‌، به‌ كوشش‌ محمد عبدالقدوس‌ قاسمی‌، لاهور، 1358 ق‌/ 1939 م‌؛ ادبيات‌ تهران‌، خطی‌، 1344 ش‌؛ افندی‌، عبدالله‌، رياض‌ العلماء، به‌ كوشش‌ احمد حسينی‌، قم‌، 1401 ق‌؛ اولياءالله‌ آملی‌، محمد بن حسن، تاريخ‌ رويان‌، به‌ كوشش‌ منوچهر ستوده‌، تهران‌، 1348 ش‌؛ بحرانی‌، هاشم‌، مدينة المعاجر، تهران‌، 1291 ق‌؛ بحرانی‌، يوسف‌، الكشكول‌، بيروت‌، 1406 ق‌/ 1985 م‌؛ حسن‌ بن‌ زين‌الدين‌، الاجازة الكبيرة، نسخۀ عكسی‌ ضميمۀ بحارالانوار، ج‌ 106 (نک‍ : مجلسی‌ در همين‌ مآخذ)؛ خوانساری‌، محمدباقر، روضات‌ الجنات‌، تهران‌، 1382 ق‌/ 1962 م‌؛ راوندی‌، سعيد بن هبةالله، الخراج‌ و الجرائح‌، قم‌، 1409 ق‌؛ روضاتی‌، محمدعلی‌، فهرست‌ كتب‌ خطی‌ كتابخانه‌های‌ اصفهان‌، اصفهان‌، 1382 ق‌؛ صدر، حسن‌، تكملة امل‌ الآمل‌، به‌ كوشش‌ احمد حسينی‌، قم‌، 1406 ق‌؛ طبرسی‌، فضل‌ بن حسن، اعلام‌ الوری‌، نجف‌، 1390 ق‌؛ فاضل‌، محمود، فهرست‌ نسخه‌های‌ خطی‌ كتابخانۀ جامع‌ گوهرشاد، مشهد، مشهد، 1365 ش‌؛ كيذری‌، قطب‌الدين‌، حدائق‌ الحقائق‌، به‌ كوشش‌ عزيزالله‌ عطاردی‌، حيدرآباددكن‌، 1403 ق‌؛ مجلسی‌، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت‌، 1403 ق‌/ 1983 م‌؛ مرعشی‌، خطی‌؛ مقدس‌ اردبيلی‌، احمد، حديقة الشيعة، تهران‌، انتشارات‌ علميۀ اسلاميه‌؛ ملك‌، خطی‌؛ منتجب‌الدين‌، علی‌ ابن عبیدالله، الفهرست‌، به‌ كوشش‌ عبدالعزيز طباطبائی‌، قم‌، 1404 ق‌؛ نوری‌، حسين‌، دارالسلام‌، قم‌، 1380 ق‌. 

احمد پاكتچی‌