ابن حاج، ابوعبدالله محمد بن احمد

اِبْنِ حاج‌، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ احمد بن‌ خلف‌ بن‌ ابراهيم‌ تُجيبی‌ (صفر 457-26 صفر 529 ق/ ژانويۀ 1066-16 دسامبر 1134 م)، قاضی‌، محدث‌ و فقيه‌ مالكی‌. وی‌ در عهد يوسف‌ بن‌ تاشفين‌ و پسرش‌ در قرطبه‌ عهده‌دار منصب‌ قضا بود و اين‌ مقام‌ بين‌ او و رقيبانش‌ دست‌ به‌ دست‌ می‌شد (ابن‌بشكوال‌، 2/ 580-581؛ ابن‌ ابی‌ زرع‌، 157؛ مخلوف‌، 132). ابن‌ حاج‌ از احمد بن‌ رزق‌ فقه‌ آموخت‌ و نزد ابومروان‌ عبدالملك‌ ابن‌ سراج‌ ادبيات‌ را فرا گرفت‌ و از ابوعلی‌ غسانی‌، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ فرج‌، خلف‌ بن‌ مدير خطيب‌ و ديگر محدثان‌ زمان‌ استماع‌ حديث‌ كرد (ابن‌ بشكوال‌، همانجا). وی‌ در حين‌ عبور از مرسيه‌ به‌ قصد جهاد، ابوعلی‌ صدفی‌ را ملاقات‌ و از او نيز استماع‌ كرد (ابن‌ ابار، المعجم‌، 114). عده‌ای‌ از دانشمندان‌ آن‌ زمان‌ از جمله‌ ابن‌ بشكوال‌، پسرش‌ ابوالقاسم‌ محمد بن‌ ابن‌ حاج‌ (ابن‌بشكوال‌، همانجا؛ ابن‌ابار، تكمله‌، 2/ 518)، ابن‌ خير اشبيلی‌ (ابن‌ خير، 196، جم‍‌ ) و قاضی‌ ابوالفضل‌ عياض‌ (مقری‌، 3/ 61) نزد او دانش‌ آموخته‌اند (در مورد ديگر شاگردان‌ و راويان‌ وی‌ نک‍ : ضبی‌، 41؛ ابن‌دحيه‌، 210، 218). ابن‌حاج‌ سرانجام‌ روز جمعه‌ به‌ هنگام‌ نماز در مسجد قرطبه‌ كشته‌ شد و جنازه‌اش‌ در مقبرۀ ام‌ سلمه‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ابن‌ بشكوال‌، همانجا؛ ابن‌ ابار، المعجم‌، 115). از تاليفات‌ وی‌ نام‌ چند اثر در مآخذ آمده‌ است‌ بدين‌ قرار: نوازل‌ الاحكام‌، كه‌ مهم‌ترين‌ اثر اوست‌ (نباهی‌، 102) و نسخه‌ای‌ خطی‌ از گزيدۀ آن‌ با عنوان‌ مختصر النوازل‌ در كتابخانۀ ابن‌يوسف‌ در مراكش‌ نگاهداری‌ می‌شود (جامعه‌، 5(1)/ 169)؛ الايجاز و البيان‌، در شرح‌ خطبۀ صحيح‌ مسلم‌ و كتاب‌ اول‌ آن‌ (كتاب‌ الايمان‌)؛ الكافی‌ فی‌ بيان‌ العلم‌؛ الفهرسة (ابن ‌خير، 196، 216، 225، 434). 

مآخذ

ابن‌ ابار، محمد، التكملة لكتاب‌ الصلة، قاهره‌، 1375 ق‌/ 1956 م‌؛ همو، المعجم‌، مادريد، 1885 م‌؛ ابن‌ ابی‌ زرع‌، علی‌، الانيس‌ المطرب‌، رباط، 1972 م‌؛ ابن‌ بشكوال‌، خلف‌ بن عبدالملک، كتاب‌ الصلة، قاهره‌، 1966 م‌؛ ابن‌ خير اشبيلی‌، محمد، الفهرسة، به‌ كوشش‌ كودرا، سرقسطه‌، 1892 م‌؛ ابن‌ دحيه‌، عمر بن حسن، المطرب‌، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ ابياری‌ و ديگران‌، دمشق‌، 1954 م‌؛ جامعه‌، خطی‌؛ ضبی‌، احمد بن یحیی، بغية الملتمس‌ فی‌ تاريخ‌ رجال‌ اهل‌ الاندلس‌، مادريد، 1884 م‌؛ مخلوف‌، محمد، شجرة النور الزكية فی‌ طبقات‌ المالكية، بيروت‌، 1349 ق‌؛ مقری‌، احمد بن محمد، ازهار الرياض‌ فی‌ اخبار عياض‌، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ ابياری‌ و ديگران‌، قاهره‌، 1358 ق‌/ 1939 م‌؛ نباهی‌، حسن‌، تاريخ‌ قضاة الاندلس‌، قاهره‌، 1948 م‌. 

سعيدالله‌ قره‌بگلو