ابن جاندار

اِبْنِ جانْدار، حسين‌ بن‌ شهاب‌الدين‌ بقاعی‌ كركی‌ عاملی‌ (۱۰۱۲-۱۰۷۶ ق‌/ ۱۶۰۳-۱۶۶۵ م‌)، اديب‌، نحوی‌، شاعر، متكلم‌، اخباری‌ و نيز طبيب‌، ضبط «جاندار» كه‌ نام‌ يكی‌ از نياكان‌ او و در فارسی‌ به‌ معنای‌ نگهبان‌ و سلاحدار است‌، مورد اختلاف‌ است‌ و به‌ صورت‌ خاندار (ابن‌ معصوم‌، سلافة، ۳۴۷) نيز آمده‌ و برخی‌ به‌ جای‌ آن‌ «حيدر» آورده‌اند (حرّ عاملی‌، ۱/ ۷۰)؛ اما در بيشتر مآخذ «جاندار» ترجيح‌ داده‌ شده‌ است‌ (نک‍ : محبی‌، ۲/ ۹۰؛ كحاله‌، ۴/ ۱۲؛ زركلی‌، ۲/ ۲۳۵؛ خليلی‌، ۱/ ۱۳۳). 
وی‌ در يكی‌ از نواحی‌ لبنان‌ كنونی‌ زاده‌ شد. از شرح‌ زندگی‌ و دوران‌ تحصيل‌ او چه‌ در كودكی‌ و چه‌ بعد از آن‌ اطلاع‌ دقيقی‌ نداريم‌، فقط می‌دانيم‌ كه‌ وی‌ از بهاءالدين‌ محمد بن‌ حسين‌ معروف‌ به‌ شيخ‌ بهائی‌ (د ۱۰۳۱ ق‌/ ۱۶۲۲ م‌) اجازۀ روايت‌ داشته‌ است‌ (كشميری‌، ۹۴). شيخ‌ حرّ عاملی‌ (۱۰۳۳-۱۱۰۴ ق‌/ ۱۶۲۴-۱۶۹۳ م‌) علم‌ و ادب‌ او را ستوده‌ است‌ و در فضيلت‌ اشعارش‌ گويد: «اشعار او مخصوصاً در مدح‌ اهل‌ بيت‌ نيكو و لطيف‌ است‌» (۱/ ۷۰-۷۱). محبی‌ (۱/ ۹۰) نيز گويد كه‌ وی‌ در ساختن‌ شعر استعداد فراوان‌ داشته‌ و اشعارش‌ زيبا و دارای‌ مضامينی‌ بديع‌ است‌. 
ابن‌جاندار ابياتی‌ در مدح‌ ابن‌ معصوم‌ و قصايدی‌ در مدح‌ پدر او سروده‌ است‌ (نک‍ : ابن‌ معصوم‌، سلافة، ۳۴۸- ۳۵۹) و احتمالاً همين‌ امر سبب‌ شده‌ كه‌ ابن‌ معصوم‌ او را با عبارات‌ مسجع‌ و پر طمطراق‌ خويش‌ بستايد و بگويد: «او در كسب‌ كمالات‌ و فضايل‌ يگانۀ عصر خود بود» (همان‌، ۳۴۷). قصايدی‌ كه‌ ابن‌ جاندار در مدح‌ پدر او سروده‌، همه‌ به‌ سبك‌ و قالب‌ اشعار كهن‌ عرب‌ است‌ و كمتر اثری‌ از نوآوری‌ در آنها به‌ چشم‌ می‌خورد و حتی‌ نخستين‌ قصيدۀ وی‌ مورد انتقاد قرار گرفته‌ است‌ (ابن‌معصوم‌، انوار، ۱/ ۸۱؛ همو، سلافة، ۳۵۱). ابن‌جاندار علاوه‌ بر شعر و ادب‌ به‌ علومی‌ چون‌ منطق‌ و حديث‌ نيز می‌پرداخت‌. بنا به‌ گفتۀ ابن‌ معصوم‌ وی‌ در اواخر عمر به‌ علم‌ طب‌ روی‌ آورد ( سلافة، ۳۴۷). او در استنباط احكام‌ شرعی‌ از روش‌ اخباريون‌ پيروی‌ می‌نمود (امين‌، ۶/ ۳۶). 
ابن‌جاندار به‌ ايران‌ نيز مسافرت‌ كرد و مدتی‌ در اصفهان‌ اقامت‌ گزيد (حر عاملی‌، ۱/ ۷۱)، اما معلوم‌ نيست‌ كه‌ اين‌ سفر در چه‌ سالی‌ و به‌ چه‌ قصدی‌ بوده‌ است‌. وی‌ كه‌ همواره‌ در سفر بود، عاقبت‌ در ۱۰۷۴ ق‌/ ۱۶۶۴ م‌ به‌ حيدرآباد هند آمد (ابن‌معصوم‌، سلافة، ۳۴۷؛ همو، انوار، ۱/ ۸۱) و سرانجام‌ در همانجا درگذشت‌. 
از ابن‌ جاندار آثار چاپی‌ و خطی‌ باقی‌ مانده‌ كه‌ به‌ شرح‌ زير است‌: 
۱. ديوان‌ شيخ‌ حسين‌ بن‌ شهاب‌الدين‌، اسكندريه‌، ۱۲۹۰ ق‌، چاپ‌ سنگی‌ (آقابزرگ‌، ۹(۱)/ ۲۴۸)؛ ۲. عقود الدرر فی‌ حل‌ ابيات‌ المطول‌ و المختصر. اين‌ كتاب‌ شرحی‌ بر شواهد ابيات‌ كتابهای‌ مطول‌ و مختصر سعدالدين‌ تفتازانی‌ است‌ كه‌ چندين‌ بار در ايران‌ و كشورهای‌ ديگر به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ (مشار، ۶۲۹؛ سركيس‌ ۲/ ۱۲۶۴)؛ ۳. هداية الابرار الی‌ طريقة الائمة الاطهار. اين‌ كتاب‌ كه‌ دارای‌ يك‌ مقدمه‌، هشت باب‌ و يك‌ خاتمه‌ است‌، به‌ بيان‌ موارد نزاع‌ بين‌ طرفداران‌ و مخالفان‌ اجتهاد و صحت‌ و حجيت‌ احاديث‌ موجود و علم‌ درايه‌ و اينكه‌ هر واقعه‌ای‌ نزد ائمه‌ (ع‌) دارای‌ حكمی‌ معين‌ و دليلی‌ قطعی‌ است‌ و بطلان‌ اجتهاد و تقليد و عمل‌ به‌ احتياط و نيز غفلتهای‌ اصوليان‌ متأخر پرداخته‌ است‌ (كنتوری‌، شم‍ ۳۳۹۴). حر عاملی‌ (۱/ ۷۱)، كشميری‌ (ص‌ ۹۳) و بغدادی‌ (۲/ ۷۱۸) سهواً اين‌ كتاب‌ را در اصول‌ دين‌ دانسته‌اند. مؤلف‌ تحرير آن‌ را در ربيع‌الثانی‌ ۱۰۷۳ ق‌ به‌ پايان‌ برده‌ است‌. نسخه‌های‌ اين‌ كتاب‌ در كتابخانه‌های‌ ايران‌ و عراق‌ موجود است‌ (آستان‌ قدس‌، ۶/ ۹۸). همچنين‌ قصيده‌ای‌ در ۱۷ بيت‌ با قافيۀ «حا» از اشعار او می‌شناسيم‌ كه‌ در كتابخانۀ ملی‌ تبريز به‌ شمارۀ ۱۱/ ۱۰۳۵ ضمن‌ مجموعه‌ای‌ به‌ نام‌ قصايد متفرقه‌ آمده‌ است‌ (ملی‌ تبريز، ۳/ ۱۰۲۶)، نسخۀ ديگری‌ نيز از آن‌ در كتابخانۀ برلين‌ موجود است‌ ( آلوارت‌، VII/ 8063). 
آثار ديگری‌ نيز به‌ وی‌ منسوب‌ است‌ كه‌ فعلاً اثری‌ از آنها‌ در دست‌ نيست‌. اين‌ آثار عبارتند: ۱. اُرجوزة فی‌ المنطق‌؛ ۲. ارجوزة فی‌ النحو؛ ۳. كتاب‌ الاسعاف‌؛ ۴. حاشية البيضاوی‌ (حر عاملی‌، ۱/ ۷۰-۷۱)؛ ۵. حاشية المطول‌ (قمی‌، ۱۳۶)؛ ۶. رسالة فی‌ طريقة العمل‌؛ ۷. رسائل‌ فی‌ الطب‌ (حر عاملی‌، ۱/ ۷۱)؛ ۸. رسائل‌ فی‌ اصول‌الدين‌ (قمی‌، ۱۳۶)؛ ۹. السلاسل‌ و الاغلال‌ كه‌ قصايدی‌ در اهاجی‌ است‌ (محبی‌، ۹۰؛ بغدادی‌، ۲/ ۲۰)؛ ۱۰. شرح‌ نهج‌البلاغة كه‌ شرحی‌ بزرگ‌ بوده‌ است‌ (حر عاملی‌، ۱/ ۷۰)؛ ۱۱. كتاب‌ بزرگی‌ در طب‌؛ ۱۲. كتاب‌ مختصری‌ در طب‌ (حر عاملی‌، همانجا)؛ ۱۳. كنز اللآلی‌ كه‌ قصايدی‌ در مدح‌ است‌ (بغدادی‌، ۲/ ۳۸۷)؛ ۱۴. مختصر الاغانی‌ (حر عاملی‌، ۱/ ۷۱). 

مآخذ

آستان‌ قدس‌، فهرست‌؛ آقابزرگ‌، الذريعة؛ ابن‌ معصوم‌، صدرالدين‌، انوار الربيع‌ فی‌ انواع‌ البديع‌، به‌ كوشش‌ شاكر هادی‌ شكر، نجف‌، ۱۳۸۸ ق‌؛ همو، سلافة العصر فی‌ محاسن‌ الشعراء بكل‌ مصر، تهران‌، ۱۳۲۴ ق‌؛ امين‌، محسن‌، اعيان‌ الشيعة، به‌ كوشش‌ حسن‌ امين‌، بيروت‌، ۱۴۰۳ ق‌/ ۱۹۸۳ م‌؛ بغدادی‌، اسماعيل‌ پاشا، ايضاح‌ المكنون‌، استانبول‌، ۱۹۴۷ م‌؛ حر عاملی‌، محمد بن حسن، امل‌ الآمل‌، به‌ كوشش‌ احمد حسينی‌، بغداد، ۱۳۸۵ ق‌؛ خليلی‌، محمد، معجم‌ ادباء الأطباء، نجف‌، ۱۳۶۵ ق‌/ ۱۹۴۶ م‌؛ زركلی‌، خيرالدين‌، الاعلام‌، بيروت‌، ۱۹۸۶ م‌؛ سركيس‌، چاپی‌؛ كحاله‌، عمررضا، معجم‌ المؤلفين‌، بيروت‌، ۱۹۵۷ م‌؛ كشميری‌، محمدعلی‌، نجوم‌ السماء فی‌ تراجم‌ العلماء، قم‌، ۱۳۹۴ ق‌؛ كنتوری‌، اعجاز حسين‌، كشف‌ الحجب‌ و الاستار عن‌ السماء الكتب‌ و الاسفار، به‌ كوشش‌ محمد هدايت‌ حسين‌، كلكته‌، ۱۹۳۵ م‌؛ محبی‌، محمد امين‌، خلاصة الاثر فی‌ اعيان‌ القرن‌ الحادی‌ عشر، بيروت‌، مكتبة خياط؛ مشار، چاپی‌ عربی‌؛ ملی‌ تبريز، خطی‌؛ نيز: 

Ahlwardt. 
علی‌ اكبر ضيائی