ابن بطه قمی

اِبْنِ بُطّۀ قُمی‌، ابوجعفر محمد بن‌ جعفر بن‌ احمد، محدث‌ شيعی‌ سدۀ 4 ق‌/ 10 م‌. از استادان‌ و مشايخ‌ و نيز شاگردان‌ و روايت‌كنندگان‌ از او می‌توان‌ حدس‌ زد كه‌ وی‌ احتمالاً در اواخر سدۀ 3 ق‌/ 9 م‌ متولد شده‌ و در نيمۀ اول‌ سدۀ 4 ق‌ درگذشته‌ است‌. وی‌ كه‌ به‌ «مؤدب‌» نيز شهرت‌ داشته‌ در قم‌ می‌زيسته‌ و به‌ دانش‌ و ادب‌ معروف‌ بوده‌ است‌ (نجاشی‌، 372). گويا زمانی‌ در بغداد زيسته‌ است‌ چرا كه‌ برخی‌ در بغداد از او دانش‌ آموخته‌ و اجازه‌ روايت‌ يافته‌اند (همو، 373). تقريباً در تمام‌ منابع‌ رجالی‌ شيعی‌ ابن‌بُطّه‌ به‌ ايمان‌ و پارسايی‌ ستوده‌ شده‌ است‌. در عين‌ حال‌ غالب‌ رجال‌شناسان‌ شيعی‌ او را «ضعيف‌» دانسته‌ و گفته‌اند كه‌ وی‌ روايات‌ را سهل‌انگارانه‌ نقل‌ كرده‌ و لذا در احاديث‌ منقول‌ او اشتباه‌ بسيار هست‌ (همانجا؛ مجلسی‌، 163؛ مامقانی‌، 2/ 92)، اما برخی‌ از رجال‌شناسان‌ متأخر وی‌ را «ثقه‌» ياد كرده‌اند (كاظمی‌، 231). با اينهمه‌ ابن‌ بطه‌ در سلسلۀ راويان‌ كسانی‌ چون‌ ابن‌ بابويه‌ قمی‌ (1/ 33، 69، 156، 195، 282، 285، 338)، شيخ‌ مفيد (صص‌ 6، 52، 64، 83، 88) و طوسی‌ ( الاستبصار، 1/ 466؛ التهذيب‌، 3/ 66-67؛ الفهرست‌، 9، 40) قرار دارد. 
ابن‌ بطه‌ از تنی‌ چند از راويان‌ بنام‌ شيعی‌ روايت‌ كرده‌ است‌ كه‌ عبارتند از: احمد بن‌ ابی‌ عبدالله‌ برقی‌ (ابن‌بابويه‌، 1/ 33)، محمد بن‌ حسن‌ صفار (همو، 1/ 156)، محمد بن‌ علی‌ بن‌ محبوب‌ (همو، 1/ 282)، محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ عمران‌ (مفيد، 64)، محمد بن‌ احمد بن‌ يحيی‌ (طوسی‌، الفهرست‌، 164)، حسن‌ بن‌ علی‌ بن‌ شعيب‌ صايغ‌ (همو، التهذيب‌، 6/ 75) و حسين‌ بن‌ حسن‌ بن‌ ابان‌ قمی‌ (آقابزرگ‌، طبقات‌، 254). وی‌ از محمد بن‌ عبدالرحمن‌ بن‌ قبة متكلم‌ شيعی‌ نيز استفاده‌ كرده‌ است‌ (نجاشی‌، 375). 
راويانی‌ كه‌ از او روايت‌ كرده‌اند از اين‌ قرارند: حسن‌ بن‌ حمزۀ علوی‌ طبری‌ (د 358 ق‌/ 969 م‌)، ابوالمفضل‌ محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ مطلب‌ شيبانی‌ (طوسی‌، الفهرست‌، 40؛ نجاشی‌، 373)، سمع‌ بن‌ حاتم‌ (طوسی‌، التهذيب‌، 3/ 66)، جعفر بن‌ حسين‌ (مفيد، 6)، احمد بن‌ هارون‌ فامی‌ (ابن‌بابويه‌، 1/ 69)، و جعفر بن‌ محمد بن‌ مسرور (همو، 1/ 338). به‌ ابن‌ بطه‌ آثاری‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ كه‌ هيچ‌ يك‌ از آنها در دست‌ نيست‌. اين‌ آثار عبارتند از: تفسير اسماءالله‌، قرب‌ الاسناد (نجاشی‌، 373)؛ فهرست‌ ابن‌بطه‌ (آقابزرگ‌، الذريعة، 16/ 374) كه‌ به‌ گمان‌ قوی‌ همان‌ كتاب‌ طبقات‌ الرجال‌ اوست‌ و دنبالۀ كار استادش‌ برقی‌ است‌ و گويا همين‌ فهرست‌ است‌ كه‌ رجال‌شناسان‌ گفته‌اند دارای‌ آشفتگی‌ بسيار است‌ (همو، مصفی‌ المقال‌، 399). افزون‌ بر اينها وی‌ كتابی‌ به‌ سبك‌ و سياق‌ خصال‌ صدوق‌ و كتاب‌ محاسن‌ برقی‌ تدوين‌ كرده‌ كه‌ بر اساس‌ اعداد بوده‌ و با عناوين‌ كتاب‌ الواحد، كتاب‌ الاثنين‌، كتاب‌ الثلاثة تا بيش‌ از 40 كتاب‌ تنظيم‌ شده‌ و احتمالاً در يك‌ كتاب‌ جمع‌ شده‌ بوده‌ است‌ (همو، الذريعة، 25/ 5). 

مآخذ

آقابزرگ‌، الذريعة؛ همو، طبقات‌ اعلام‌ الشيعة، قرن‌ 4، به‌ كوشش‌ احمد منزوی‌، بيروت‌، 1390 ق‌/ 1970 م‌؛ همو، مصفی‌المقال‌، به‌ كوشش‌ احمد منزوی‌، تهران‌، 1378 ق‌/ 1958 م‌؛ ابن‌ بابويه‌، محمد بن علی، الخصال‌، به‌ كوشش‌ علی‌اكبر غفاری‌، قم‌، 1403 ق‌/ 1983 م‌؛ طوسی‌، محمد بن حسن، الاستبصار، تهران‌، 1390 ق‌/ 1970 م‌؛ همو، التهذيب‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ موسوی‌ خرسان‌، تهران‌، 1364 ش‌؛ همو، الفهرست‌، به‌ كوشش‌ محمود راميار، مشهد، 1351 ش‌؛ كاظمی‌، محمد امين‌، هداية المحدثين‌، به‌ كوشش‌ مهدی‌ رجائی‌، قم‌، 1405 ق‌/ 1985 م‌؛ مامقانی‌، عبدالله‌ بن حسن، تنقيح‌ المقال‌، نجف‌، 1350 ق‌/ 1931 م‌؛ مجلسی‌، محمد باقر، رجال‌، تهران‌، 1311 ق‌/ 1893 م‌؛ مفيد، محمد بن محمد، الاختصاص‌، به‌ كوشش‌ علی‌اكبر غفاری‌، قم‌، 1403 ق‌/ 1983 م‌؛ نجاشی‌، احمد ابن علی، رجال‌، قم‌، 1407 ق‌. 

حسن‌ يوسفی‌ اشكوری‌