ابراهیم موسوی قزوینی

اِبْراهیمِ موسَوی قَزْوینی، ابن محمد باقر موسوی (۱۲۱۴-۱۲۶۴ق / ۱۷۹۹- ۱۸۴۸م)، فقیه و اصولی شیعه، صاحب ضوابط الاصول.
پدر او از سادات موسوی «خویین»، یكی از آبادیهای پیرامون قزوین بود. ابراهیم در قزوین زاده شد و در كودكی همراه پدر به كرمانشاه كوچ كرد. مقدمات علوم متداول را نزد مدرسان آنجا آموخت. پس از آن عازم عراق شد و در كربلا مسكن گزید. در آغاز نزد سید علی طباطبایی (صاحب ریاض) درس خواند و آنگاه علم اصول را از شریف‌الدین محمد آملی مازندرانی معروف به شریف العلماء (د ۱۲۴۶ق / ۱۸۳۰م) فرا گرفت. پس از آن به قصد فراگیری علم فقه به نجف سفر كرد. در آنجا مدتی نزد فقیهان بنامی چون شیخ علی آل كاشف الغطاء (د ۱۲۵۳ق / ۱۸۳۷م) و شیخ موسی آل كاشف الغطاء (در ۱۲۴۳ق / ۱۸۲۷م)، سطوح عالی فقه را آموخت (خوانساری، ۱ / ۳۸- ۳۹؛ تنكابنی، ۴-۵)، نیز نزد سید محمد صاحب مناهل درس خواند (امین، ۲ / ۲۰۴).
قزوینی پس از چندی به كربلا بازگشت. در این هنگام مجتهد و عالمی بنام بود و حوزۀ درسی در مدرسۀ سردار تشكیل داد كه شاگردان بسیاری در درس او گرد آمدند. پس از چندی استادش شریف العلماء درگذشت و قزوینی عملاً جانشین او شد و به زودی شهرت و مرجعیت تام یافت، تا آنجا كه غالب شیعیان عراق و ایران و هند از او تقلید می‌كردند. در حدود ۱۲۶۰ق / ۱۸۴۴م آشوب شیخیه ــ پیروان شیخ احمد احسایی و سید كاظم رشتی ــ در كربلا بالا گرفت. قزوینی كه از مخالفان آن گروه بود، مورد تعرض و آزار قرار گرفت و چون در كربلا عرصه بر او تنگ شد، ناگزیر آهنگ كاظمین كرد، اما پس از چندی به كربلا بازگشت (تنكابنی، ۱۳). حوزۀ درس قزوینی بسیار وسیع و مورد توجه بود، چنانكه غالب عالمان و مجتهدان بنام ایران و عراق سدۀ ۱۳ق / ۱۹م از آن بهره گرفته‌اند كه نامدارترینشان عبارتند از سید حسین ترك كوه كمری، زین‌العابدین طبرسی بارفروشی، ملاعلی كنی، سید اسدالله شفتی اصفهانی، عبدالحسین رازی، مهدی كجوری، محسن اردبیلی، محمد باقر خوانساری، ابوالحسن تنكابنی، میرزا محمد تنكابنی، محمد كریم مجتهد لاهیجی، علی محمد تُرك، میرزا محمد حسن ساروی، میرزا رضا دامغانی، محمد طاهر گیلانی، محمد صادق ترك، میرزا صالح عرب (تنكابنی، ۴).
برخی از آثار قزوینی عبارتند از ضوابط الاصول كه تقریرات درس اصول شریف العلماء است و در تهران در ۱۲۷۱ق چاپ شده است (مشار، ۵۹۹)؛ دلائل الاحكام فی شرح الشرایع الاسلام، خطّی، كه در كتابخانه‌های مجلس (شورا، ۱۲ / ۱۱۸)، ملك تهران (ملك، ۳۱۱-۳۱۲)، وزیری یزد (وزیری، ۲ / ۴۸۶) و رویال اسیاتیك بنگال (ایوانف، I / 306) موجود است؛ نتایج الافكار در علم اصول كه چند بار به چاپ رسیده است (مشار، ۹۴۴)؛ رسالۀ فقهی، خطی و موجود در كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران (مشكوة، ۳ / ۱۷۴۰-۱۷۴۲) و سپهسالار تهران (سپهسالار، ۵ / ۳۷۸).
این آثار نیز به وی منسوب است: صلاة الجمعة، القواعد الفقهیة، (مدرس،۳ / ۳۷۷)، الرسالة الرضاعیة (آقابزرگ، ۱۱ / ۱۸۸)، الفقه الاستدلالی (همو، ۱۷ / ۲۸۱)، رسالۀ عملیه ( همو، ۱۱ / ۲۱۲)، حجیت ظنّ و رساله‌هایی به فارسی و عربی در نماز، حج، حرمت غیبت، طهارت و روزه (تنكابنی، ۵، ۶).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ اعتماد السلطنه، محمدحسن خان، المآثر و الآثار، تهران، ۱۳۰۷ق؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، ۱۴۰۳ق؛ تنكابنی، میرزا محمد، قصص العلماء، تهران، صص ۳- ۱۹: خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات، تهران، ۱۳۹۰ق؛ شورا، خطی؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تبریز، ۱۳۴۶ش؛ مشار، چاپی عربی، مشكوة، خطی؛ ملك، خطی؛ وزیری، خطی؛ نیز:

Ivanow, Wladimir, Catalogue of the Arabic Manuscripts in the Collection of the Royal Asiatic of Bengal, Calcutta, 1939.

حسین یوسفی اشکوری