آیاس پاشا

آیاسْ پاشا، (ح 886-946 ق / 1481- 1539 م)، صدراعظم دولت عثمانی در زمان سلطان سلیمان قانونی. وی از مردم آلبانی بود كه در ناحیۀ سمیرا یا هیمارا در نزدیكی والونا (آولونیه) متولّد گردید. به گزارش پیرو براگادینو، كه بالیوز (یا نمایندۀ) ونیز در استانبول بود، آیاس پاشا در 1526 م (932 ق) 44 ساله می‌نمود و بنابراین تولد او به تقریب در 1482 م (887 ق) تواند بود. بر سنگ قبر او در استانبول نام او را «ایاس بن محمد» نوشته اند. آیاس پاشا در زمان سلطنت بایزید دوم (886- 918 ق / 1481-1512 م) به‌عنوان «دِوشیرمه» (خردسالانی كه برای خدمت در سپاه ینی‌چری جلب می‌شدند)، به سرای سلطانی درآمد و پس از آنكه در اندرون تربیت یافت، به رتبۀ «آغایی» ینی‌چریان رسید. از سلیم نامۀ شكری بر‌می‌آید كه «آیاس آغا» به‌عنوان آغا ینی‌چریان در جنگ چالدران در سپاه سلطان سلیم شركت جسته بود و به گفتۀ اولیا چلبی، آیاس آغای ینی‌چریان در جنگ صدراعظم سنان پاشا با علاءالدّولۀ ذوالقدر (جنگ گوكسون) كه به شكست علاءالدوله منتهی گردید، حضور داشت (İA، ج II) آیاس آغا در حملۀ سلطان سلیم به مصر (922 ق / 1516 م) نیز شركت داشت. فرمانده كل در این حمله وزیر سنان پاشا بود و به آیاس آغا امر شده بود كه همراه ینی‌چریان حركت كند. آیاس پاشا كلیدهای شهر لاذقیه را تسلیم سلطان سلیم كرد. وی در شكست قطعی و اسارت طومان بای آخرین سلطان از ممالیك مصر سهم عمده‌ای داشت.
پس از جلوس سلطان سلیمان قانونی بر تخت سلطنت عثمانی (شوال 926 ق / سپتامبر 1520 م)آیاس پاشا ظاهراً بیگلربیگ آناتولی شد. چون در 927 ق / 1521 م قیامِ جان‌بِردی غَزالی نایب شام با خشونت تمام در هم شكسته شد، آیاس پاشا به جای او «نایب شام» گردید (ابن ایاس، 5 / 391)، امّا در محرم 928 ق / دسامبر 1521 م «امیر فرهات عثمانی» (فرهاد) نایب طرابلس به نیابت شام نیز منصوب شد و آیاس روانۀ استانبول گردید. وی به‌عنوان بیگلربیگ روملی در محاصره رودس شركت داشت، اما به گفتۀ فریدون بیك (1 / 533) در 5 ذیقعدۀ 928 ق / 26 سپتامبر 1522 م در اثر محاكمه «مغضوب و محبوس» گردید و باز در ششم همان ماه محاكمه تجدید شد و او آزادی را باز یافت و بیگلربیگی او دوباره مقرر گشت. آیاس پاشا پس از آن به مقام وزیر سوم و بعد به مقام وزیر دوم رسید و گویا با این سمت در جنگهای مجارستان (جنگ معروف مُهاج در 932 ق / 1526 م) و محاصرۀ مشهور شهر وین در 935 ق / 1529 م و جنگ گونس در اتریش (939 ق / 1532 م) و سفر بغداد شركت داشت. پس از آنكه ابراهیم پاشا صدراعظم در رمضان 942 / فوریۀ 1536 م به امر سلطان سلیمان قانونی اعدام شد، آیاس پاشا به جای او به مقام صدارت عظمی‌ نایل گردید و تا هنگام وفات این سمت را حفظ كرد. حوادث مهم دوران صدارت عظمای او جنگ با ونیز (944-947 ق / 1537-1540 م)، حملۀ اتریشیها به اِسِك (944 ق / 537 م) جنگ مولداوی (945 ق / 1538 م) و سفر دریایی سلیمان پاشا فرمانروای مصر به «دیو» واقع در هند (برای جنگ با پرتقالیها) بود. آیاس پاشا در حمله به جزیرۀ كرفو كه متعلق به ونیزیان بود، شركت داشت، ولی نیروهای عثمانی به علت دفاع سخت ونیزیان، از تصرف آن باز‌ماندند.
آیاس پاشا را مردی عامی‌ و عاری از موهبت عالی سیاسی دانسته‌اند. غزّی رفتار او را هنگام فرمانروایی بر دمشق ستوده و گفته است كه با دانشمندان و نیكان دوستی و رفت و آمد داشت (2 / 125). عثمان زاده (ص 26) او را از «عیبِ و حرص و آز بری و از ارتكاب مظالم عاری» می‌داند و از میل مفرط او به زنان و معاشرت زیاد با ایشان سخن می‌گوید (این عیب را مورخان دیگر نیز برای او گرفته‌اند (وی به هنگام مرگ بیش از 20 فرزند دختر و پسر داشت (قاموس الاعلام).

مآخذ

ابن ایاس، محمدبن محمد، بدائع الزهور فی وقائع الدهور، به كوشش محمد مصطفی، قاهره، 1984 م؛ زامباور، معجم الانساب، ترجمۀ زكی محمدحسن، بیروت، 1400 ق، صص 240-241؛ شاه طهماسب صفوی، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1350 ش، صص 142، 206، 245؛ عثمان زاده، تایب احمد، حدیقة الوزراء، استانبول، 1969 م، ص 27؛ غزی، نجم‌الدین، الكواكب السائرة، بیروت، 1949 م، 2 / 3، 5، 96، 126، 141، 150؛ فریدون بیك، منشآت السلاطین، استانبول، 1274 ق، 1 / 534، 535، 547، 577، 593؛ قاموس الاعلام؛ قمی، احمدبن شرف‌الدین، خلاصة التواریخ، به كوشش احسان اشراقی، تهران، 1359 ش، 1 / 403؛ كردعلی، محمد، خطط الشام، بیروت، 1389 ق، 1 / 205؛ نیز: EI2, İA.

عباس زریاب