آمل (شهرستان)

آمُل، شهرستانی در استان مازندران به مساحت 803‘2کمـ2 با 610‘335 نفر جمعیت (سرشماری عمومی 1365 ش) که از شمال به دریای خزر، از شرق به شهرستان بابل، از جنوب به شهرستانهای دماوند، شمیران خط‌الرّأس اصلی رشته کوههای البرز) و از مغرب به شهرستان نور محدود است. این شهرستان در °35 و ´46 تا ‌°36 و ´43 عرض شمالی و °51 و ´34 تا °52 و ´32 طول شرقی قرار گرفته است (نیساری، 212؛ اصلاح عربانی، 153).

سیمای طبیعی

شهرستان آمل از دو قسمت جلگه‌ای و کوهستانی تشکیل شده است. دامنۀ شمالی کوهستان البرز که مربوط به چین‌خوردگیهای دوران سوم زمین‌شناسی است، بخش گسترده‌ای از اراضی مرکزی و جنوبی این شهرستان را در‌بر می‌گیرد، در‌حالی‌که ناحیۀ شمالی این شهرستان از اراضی همواری تشکیل شده که از رسوبات دوران چهارم زمین‌شناسی توسط رود هراز و عقب‌نشینی دریای خزر شکل گرفته است. شیب عمومی این شهرستان از جنوب به شمال است که در منطقۀ کوهستانی تند و در جلگه‌ای که به کنارۀ دریای خزر ختم می‌شود، ملایم است. ارتفاعات شهرستان آمل که کانون آبگیری رود هراز و در عین حال خط تقسیم آب حوضۀ هراز با سایر حوضه‌های مجاور است، عبارتند از کوه پالون ‌گردن به ارتفاع 375‘4 متر که محل تقسیم آب و سرچشمۀ رودهای لار، جاجرود، کرج و نور است؛ کوه خَرسَنگ جنوبی به ارتفاع 962‘ 3 متر و خرسنگ شمالی به ارتفاع 933‘ 3 متر که بر چمن لار مشرفند؛ کوه سیاه پلاس به ارتفاع 368‘ 3 متر و کوه گِلْ زرد به ارتفاع 693‘ 3 متر که از سمت شمال به سد لار و از جنوب به لواسانات مشرفند؛ کوه چَپَکْر و به ارتفاع 318‘4 متر که خط تقسیم آب دَلی چای (شعبه لار)و رود نَمارُستاق و بعضی از شعبه‌های کوچک رود نور است؛ گردنۀ امامزاده هاشم به ارتفاع 640‘2 متر که جادۀ آسفالتۀ تهران ـ آمل از آن می‌گذرد؛ رشته کوه قره‌داغ به ارتفاع 076‘4 متر که قله‌های آن همواره مستور از برف است و خط‌الرأس آن نیز خط تقسیم آب رودهای لاسِم (شعبۀ هراز)، نَمرود (شعبۀ حبله‌رود)، رودتار (شعبۀ رود دماوند) است؛ قلۀ سوته به ارتفاع 635‘3 متر در شرق درۀ هراز و قلۀ دماوند در غرب هراز دو قلۀ نامتقارنند و از هر دو قله رودهای پرآبی به هراز می‌پیوندند، مانند پَردِمه از سوته و دلارستاق از دماوند؛ کوه بِهْراک به ارتفاع 031‘3 متر در سمت راست هراز و قلۀ آخْری به ارتفاع 195‘3 متر در سمت چپ هراز که هر دو به درۀ عمیق و محل تقاطع هراز با رود نور در کیالوبند مشرفند، دامنه‌های شمالی این دو کوه پوشیده از جنگلهای نوع بوته‌ای است؛ کوه بَنْدِراسْکون به ارتفاع 727‘1 متر و کوه خوشواش به ارتفاع 950‘2 متر در طرفین هراز از ارتفاعات مهم منطقۀ جنگلی، مسلط بر جلگۀ آمل و دارای مراتع وسیعی هستند (نقشۀ عملیات مشترک (زمینی)، برگهای 15- 39، 16- 39 NJ و 3- 39، 4- 39 NI).
آب و هوای شهرستان آمل نظیر آب و هوای سایر نقاط مازندران است. در قسمت جلگه‌ای و اراضی پست تا ارتفاع 300 متری، تابستانها گرم و مرطوب و زمستانها ملایم است و حداکثر ریزش باران در ماه آذر، و حداقل آن در تیر ماه است. نزدیک‌ترین ایستگاه هواشناسی در 6 کیلومتری شرق آمل (بررسی برنج) در طی سالهای 1354 تا 1360 ش معدل حداکثر دما را در تابستان °4 / 25، حداقل را در زمستان °8 /  8، حداکثر مطلق را °6 / 36، حداقل مطلق را °6 / 3- و متوسط دمای سالانه را °5 / 16 سانتی‌گراد نشان داده است. میزان متوسط باران طی 6 سال، 720 میلی‌متر برآورد گردیده است. البته این میزان در منطقۀ جنگلی بیش‌تر است (در کَره‌سنگ در داخل درۀ هراز، در وسط جنگل: 8 / 023‘1 میلی‌متر (سالنامۀ هواشناسی)، ولی در ارتفاعات 100‘2 متری در پلور که فاقد جنگل است 4 / 581 میلی‌متر اندازه‌گیری شده است (همان). رطوبت نسبی (در ایستگاه هواشناسی شرق آمل) در ساعت 5 / 6 بامداد 82٪ و در ساعت 5 / 12روز 69٪ است. تعداد روزهای یخبندان 8 روز است که هر گاه در بعضی سالها از این حدّ تجاوز کند خسارات هنگفتی به باغهای مرکبات وارد می‌سازد (همان). هر‌چه بر ارتفاعات افزوده می‌شود، وضع آب و هوا از حالت معتدل و مرطوبِ جلگه‌ای به صورت سرد و مرطوب جنگلی و سرانجام در کوههای بلند لاریجان، خصوصاً دامنه‌های دماوند، به صورت خشک سرد در می‌آید (نیساری، 60-62). تنها رود مهم شهرستان آمل، هراز (حدود العالم، 49: هَرهِز؛ ابن اسفندیار، 71: هرهز) است که از ارتفاعات امامزاده هاشم سرچشمه می‌گیرد و پس از طی مسافتی آب لار را که از کوه پالون‌ گردن سرازیر می‌شود در پلور دریافت می‌نماید، آنگاه پس از طی قوسی از جنوب دماوند و الحاق رود لاسم به آن، به طرف شمال شرق و شمال متوجه می‌گردد و سرانجام پس از عبور از درۀ تنگ و عمیق و دریافت شعبۀ پرآب نور، وارد جلگه می‌شود و از وسط شهر آمل می‌گذرد و در سرخ‌رود به دریای خزر می‌ریزد. بستر این رود در منطقۀ کوهستانی در بعضی جاها بسیار پرشیب و تند است، بنابراین فرسایش تخریبی آن در کوهستان زیاد است، ولی به محض ورود به جلگۀ آمل حالت فرسایشِ تخریبی خود را از دست می‌دهد و بیش‌تر مواد آبرفتی خود را به سرعت برجای می‌گذارد و مخروط افکنۀ هراز را پدید می‌آورد که حاوی سفره‌های آب شیرین بسیار غنی است. این ذخایر برای تأمین قسمتی از آب آشامیدنی شهرهای آمل، بابلسر، دریاکنار، خزرشهر، فریدون‌کنار و محمودآباد مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد (تحقیقات محلی). رود هراز در سال به طور متوسط حدود 20 میلیون تن رسوبات از کوه می‌کند و در جلگه پخش می‌کند (اهلرز، 1 / 201). طول رود هراز 150 کمـ و مساحت آبریز آن در کره سنگ 086‘4 کمـ2 و میانگین آبدهی سالانۀ آن طی 27 سال اندازه‌گیری یک میلیارد مـ3 برآورده شده است (شرح خصوصیات ایستگاه ئیدرولوژی، رودخانۀ هراز). با آنکه وسعت آبریز رود لار (شعبۀ مهم هراز) 730 کمـ‍2 یعنی تقریباً یک پنجم وسعت حوضۀ رود هراز است، اما میزان آب سالانۀ آن طی 27 سال اندازه‌گیری در پلور، نزدیک به 416 میلیون مـ3 یعنی دو پنجم تمام آب هراز است. حداکثر میزان سالانۀ آب هراز در 1347 ش 8 / 1 میلیارد مـ3 و حداقل سالانه در 1329 ش 573 میلیون مـ3 در کره‌سنگ؛ همچنین حداکثر میزان سالانۀ آب رود لار در پل پلور در 1347 ش 778میلیون مـ3 و حداقل آن 231 میلیون مـ3 در 1338 ش اندازه‌گیری شده است (همان، رودخانۀ لار). با احداث سد لار در 12 کیلومتری شمال غربی پلور، سالانه 960 میلیون مـ3 آب ذخیره می‌شود و 000‘65 هکتار از اراضی جلگۀ آمل از آب منظم برخوردار می‌گردد و قریب 000‘140 کیلو وات برق عاید منطقه می‌شود (اهلرز، 164). طغیانهای شدید رود هراز تاکنون 3 بار آمل را به ویرانی کشانده است. این رود از نظر صید ماهی به‌ویژه قزل‌آلا واجد اهمیت است. انواع ماهیان دیگر که از آن صید می‌شود، عبارتند از ماهی سفید، اورنج، کپور، ماهیهای خاویاری (محمودزاده، 153). در جنوب و مرکز شهر آمل از قدیم نهرهای متعددی منشعب از هراز جهت آبیاری اراضی مستعد برنجکاری ایجاد شده است. وجود ناهمواریهای زیاد همراه با فراوانی باران و لغزندگی زمین و شیب تند بستر رود و وقوع زلزله‌های خفیف و گاه شدید زمینۀ پیدایش خاک را فراهم می‌آورند که در نتیجه در شکل‌گیری اراضی هموار و آبرفتی نقش مؤثری دارند. خاکهای جلگه که از خاکهای آبرفتی و خاکهای جنگلی قهوه‌ای و انواع رگوسل و لیتوسل تشکیل شده عموماً قابل استفاده هستند (اهلرز، 1 / 193). از اواخر دوران سوم و در تمام طول دوران چهارم در ساحل دریای خزر از‌جمله آمل رسوبات نرم فرسایشی به ضخامت بیش از 000‘2 متر انباشته شده است. این رسوبات شامل رسوبات خاکی و یا رسوبات دریایی خزر و رسوبات آبهای شیرین دوران چهارم هستند (همو، 1 / 82). PH خاک اراضی زراعتی منطقه آمل بین 5 / 5 تا 7 در نوسان می‌باشد (تحقیقات محلی).

پوشش گیاهی

آب و هوای گرم و مرطوب و باران فراوان ناحیۀ خزری و وجود خاکهای مستعد و ضخیم موجب رویش انواع گیاهان و علوفه خصوصاً درختان جنگلی شده است، به گونه‌ای که در هیچ نقطۀ شهرستان آمل جز در نقاط صخره‌ای و خیلی سرد و یخبندان جایی بدون نبات دیده نمی‌شود. از نظر بهره‌برداری، جنگلها به دو قسمت تجاری و غیرتجاری تقسیم می‌شوند. مساحت جنگلهای تجاری حوضۀ آبریز هراز به 475 کمـ‍2 یعنی یک ‌پنجم کل مساحت این شهرستان می‌رسد و 6 / 3٪ جنگلهای تجاری شمال ایران را دربرمی‌گیرد. انواع درختان تجاری که جنبۀ صنعتی نیز دارند به ترتیب کمیت عبارتند از مَمْرَز، توسکا، افرا، بلوط، نَمدار، ناروَن، انجیلی، خُرْمَندی، آزاد، زبان گنجشک، شب خُسْب، لیلکی، لَرْگ، سرخدار، انجیر، زربین، گردو، شمشاد، راش و غیره (سالنامۀ آماری 1355 ش، 270، 271).

حیات حیوانی

شهرستان آمل مانند سایر شهرستانهای شمالی ایران محل زیست انواع جانوران است که مهم‌ترین آنها عبارتند از پستاندارانی چون پلنگ، خرس، گرگ، مرال (گوزن)، گراز، شغال، روباه، گربۀ کوهی، گربۀ جنگلی و نیزاری، دله، خارپشت (تِشی)، موش، خفاش، راسو، سمور، کفتار، قوچ کوهی، خرگوش، سنجابک (هرینگتون، 7-14) و پرندگانی چون ابیا، اردک، انجیرخوار، باز، بلبل، بلدرچین، پرستو، پره‌لا، پلیکان، چرخ‌ ریسک، حواصیل، دارطلا، دارکوب، دراج، دم‌جنبانک، زنگوله‌بال، سار، غاز، فاخته، فلامینگو، قرقاول، قره‌غاز، قو، قورقوروک، قوش، کبک، کبوتر، کبوتر سفید، کرکس، کلاغ، گنجشک، لک‌لک، مرغابی نوک‌دراز، وُشم، هدهد، هوبره (عسکری، 96-97) و ماهیهایی مانند ماهی آزاد، اورنج، ماهی سفید، سوف، سیم، قزل‌آلا، کپور، کُلمه (فلس‌دار)، فیل‌ماهی، تاس‌ماهی، اوزون‌بورون (همو، 351). این جانوران عمدتاً تحت نظارت سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارند و صیادان محلی با شرایط خاصی طبق ضوابط و مقررات نسبت به صید آنها اقدام می‌کنند.

جمعیت

از مقایسۀ جمعیت شهرستان آمل در سرشماری عمومی 1365 ش (508‘336 نفر) و 1345 ش (880‘168 نفر) معلوم می‌شود که طی مدت 20 سال جمعیت این شهرستان به 2 برابر افزایش یافته است. تراکم نسبی جمعیت در هر کمـ‍2 طی سالهای مذکور به ترتیب 61، 83 و 120 نفر بوده که البته از نظر جغرافیایی دارای توزیع یکسان نیست، بلکه در منطقۀ جلگه‌ای تراکم جمعیت بیش از 200 نفر است، اما در منطقۀ کوهستانی به علت وجود جنگلهای انبوه و اراضی صخره‌ای پرشیب و سردی هوا، جمعیت نسبی به زحمت به 10 نفر می‌رسد (سرشماری عمومی، سالهای 1345 و 1355 و 1365 ش).
میانگین افراد خانوار این شهرستان در 1365 ش، 56 / 5 نفر بوده (در نقاط شهری 06 / 5 و در نقاط روستایی 95 / 5 نفر). این میانگینها در 1355 ش به ترتیب 3 / 5 و 1 / 6 نفر بوده است. گرایش به شهرنشینی در این شهرستان متعارف بوده است و 3 سرشماری 1345، 1355 و 1365 ش به ترتیب 4 / 23٪، 7 / 32٪ و 5 /  39٪ را نشان می‌دهد توزیع جغرافیایی جمعیت آمل طبق جداول 1 و 2 است:

 از جمعیت کل این شهرستان یعنی از 475‘232 نفر در 1355 ش، 5 / 47٪ در گروه سنی کمتر از 15 سال و 4 /  49٪ در گروه سنی 15-64 سال و 1 / 3٪ در گروه سنی 65 سال و بیش‌تر قرار داشته‌اند. در 1345 ش، این درصدها به ترتیب 4 /  49، 2 / 47 و 3 / 3 بوده است. میانگین سنی جمعیت در این شهرستان برابر 3 / 21 سال و میانۀ سنی آن 16 سال بوده است. در 1355 ش جمعیت کل شهرستان آمل عبارت بود از 5 / 92٪ متولدان خود این شهرستان و 2 / 4٪ متولدان شهرستانهای دیگر مازندران و 3٪ متولدان دیگر استانهای کشور و بقیه را بیگانگان تشکیل می‌دادند. در همین سال جمعیت کل شهرستان آمل 8 /  99٪ مسلمان (شیعۀ اثنی‌عشری) و بقیه را پیروان ادیان دیگر تشکیل می‌داده‌اند، یعنی از 475‘232 نفر جمعیت، 199‘231 مسلمان، 76 کلیمی، 26 زردشتی، 223 مسیحی و 130 نفر اظهار نشده گزارش گردیده است. در همین سال 4 /  49٪ از جمعیت 6 سال به بالا را افراد باسواد تشکیل می‌دادند (سرشماری عمومی 1355 ش، شم‍ ‍21، «د»، «ذ») و حال آنکه در 1365 این رقم به 49 / 65٪ رسیده است (همان، 3). شهرستان آمل از نظر تراکم جمعیت چهارمین مقام را بین 15 شهرستان استان مازندران داراست.
این شهرستان دارای 3 بخش: مرکزی (به مرکزیت شهر آمل)، هراز (به مرکزیت شهر محمودآباد) و لاریجان (به مرکزیت ده گَزَنَک) است.

فعالیتهای اقتصادی

حاصلخیزی خاک، فراوانی آب، شرایط مطلوب اقلیمی و تسهیلات ارتباطی اساس اقتصاد شهرستان آمل را بر کشاورزی و صنایع وابسته به آن گذارده است. طبق بررسیهای جهادسازندگی استان مازندران، منابع درآمد اهالی روستاها در شهرستان آمل به ترتیب زراعت، باغداری، کارگری و دامداری است و در نقاط شهری خدمات و صنعت را نیز باید بدان افزود (فرهنگ اقتصادی ... ، 1 /  «و»).
بر‌اساس سرشماری 1365 ش تعداد کارگاههای این شهرستان 643‘14 بوده است که 773‘7 دستگاه آن در نقاط شهری و 820‘6 دستگاه در نقاط روستایی قرار داشته است. درصد اشتغال در همین سال در این شهرستان 69 / 24 بوده که در نقاط شهری 39 / 24 و در نقاط روستایی 88 / 24 گزارش شده است (سرشماری عمومی ... ، کل کشور، 3).
مهم‌ترین تولیدات کشاورزی این شهرستان برنج، سبزیجات و مرکبات است. سطح کل زمینهای کشاورزی شهرستان آمل 300‘65 هکتار برآورد شده است. به علت وجود مراتع وسیع و غنی در بخش علیای رود هراز، به‌ویژه بخش لاریجان، شغل اکثریت مردم این منطقه از قدیم ‌الایام دامداری به روش سنتی بوده است که هنوز نیز کمابیش ادامه دارد. چون اراضی قشلاقی بیش‌تر زیر کشت محصولات کشاورزی رفته، دیگر مرتعی برای دام باقی نمانده و روز به روز از اهمیت دامداری سنتی کاسته می‌شود (فرهنگ اقتصادی دهات ... ، 1 /  «ط»)، ولی با وجود این، نگهداری و پرورش دامهای اصیل و دورگ شیری و گوشتی و نیز پرورش طیور به روش علمی و صنعتی در حال گسترش است (تحقیقات محلی). بیش‌تر کارخانه‌های این شهرستان وابسته به کشاورزی خصوصاً برنج است. تعداد کارخانه‌های برنج‌کوبی 208، چوب‌بری 40، مصالح ساختمانی 24، آسیای آرد 14 دستگاه است.
صنایع دستی شهرستان شامل قالی‌بافی 33، ریسندگی و بافندگی 27، سبد و حصیربافی 18، نمدمالی 9، پارچه‌بافی 7 و گلیم بافی 2 کارگاه است (فرهنگ اقتصادی دهات ... ، 1 /  «ط»). به‌سبب فراوانی چوبهای جنگلی، ساخت وسایل چوبی با دست از قدیم در آمل متداول بوده است، مانند کیله (پیمانۀ چوبی)، کَتْرا (ملاقۀ چوبی)، کِتلوم (دوک چوبی)، کچه (قاشق چوبی)، و کَتَل (کفش چوبی) که به مردم به‌ویژه مسافران عرضه می‌شود. در سالهای اخیر در اراضی حاصلخیز برنج، کارخانجات متعدد دایر شده است، مانند نساجی، پتوبافی، پلاستیک‌سازی، شیشه‌سازی، وسایل برقی، پشم‌ریسی، تریکوبافی، آلومینیم سازی، لباس‌دوزی، آب‌میوه‌گیری، بیسکویت‌سازی و آجرماشینی (تحقیقات محلی).

آثـار تاریخی

آثار تاریخی این شهرستان بجز آثار شهر آمل اینهاست: 1. مقبرۀ امام‌زاده هاشم که بنای نخستین آن از آثار زمان صفویه است و بر خط‌الرأس اصلی البرز قرار گرفته است(غفاری، 94؛ ستوده ،3 / 397)؛ 2. ویرانۀ کاروانسرایی بر سر راه قدیم دماوند به آمل در ارتفاع 400‘2 متری به نام گَمبوج (غفاری، 95؛ ستوده، 3 /  399)؛ 3. قلعۀ دختر در شمال کُتل امام‌زاده هاشم (همو، 3 / 401)؛ 4. قلادوش، پشت ‌دهکده پلور (همو، 3 / 403)؛ 5. رباط شاه عباسی در پلور که در 1350 ش بر اثر جاده‌سازی سد لار از میان رفت (همو، 3 / 404)؛ 6. مقابر امام‌زاده‌هایی به نامهای هادی بن موسی بن جعفر (ع)، عبدالله بن موسی بن جعفر (ع)، احمدرضا در دهکدۀ لاسم (همو، 3 / 407- 409)، و قاسم‌بن حسن بن موسی الکاظم (ع)، یحیی، علی‌عسکر، علی‌ بن عبدالله در دهکدۀ اَسک. علاوه‌بر آثار مذکور مسجد جامع اسک و غاراسک خصوصاً دخمه‌های فراوان به نام کافرکِلی را نیز می‌توان نام برد (همو، 3 / 412-414؛ غفاری، 96). نیز در دهکدۀ اسک بقاع امام‌زاده محمدطاهر، امام‌زاده یحیی، امام‌زاده حمزة بن موسی بن جعفر (ع)، مسجد جامع، قلعۀ لَوَندَر با کتیبه‌ای به خط کوفی (ستوده، 3 /  418-420)؛ پل سنگی مون به نیاک در جنوب رینه، مقبرۀ چهار درویش در دهکدۀ مون، بقعۀ درویش تاج‌الدین حسن ولی و بقعۀ سید علی و بقعۀ درویش سهراب در دهکدۀ نیاک، بقعۀ امام‌زاده عبدالله بن علی بن موسی بن جعفر (ع) در دهکده کنار اَنگام، مقبرۀ امام‌زاده یحیی بن موسی بن جعفر (ع) و تکیه و مسجدی در دهکده نوا و نقوش و خطوط زیادی در جنوب نوا به نام آزو (ستوده، 3 / 411-432)، مقابر امام‌زاده زین‌العابدین و امام‌زاده قاسم و درویش حسین درگَرنا، حمام شاه عباسی در آب‌ گرم، برج بیامه‌سی در اراضی دهکدۀ امیرآباد (همو، 3 / 432-435)؛ 8. در جنوب دهکدۀ شونادشت یا شاهاندشت در ارتفاع 630‘1 متری عظیم‌ترین بنای تاریخی لاریجان یعنی دژ مستحکم مَلک قلا یا ملک قلعه قرار دارد که در نوع خود بی‌نظیر است. دیوارهای قلعه از سنگهای عظیم بدون ملاط است. بعضی زمان بنای آن را دوران پیش از اسلام می‌دانند (همو، 3 / 440-444؛ غفاری، 97)؛ 9. در دهستان امیری از ناحیۀ وانا مقابر امام‌زاده‌ها عبدالله، ابراهیم، روح‌الله و برجی معروف به برج‌گبری با بام مخروطی دیده می‌شود (همو، 99). در 71 کیلومتری جنوب شهر آمل و دهانۀ جنوبی تونل آثار طبیعی بند بریده و تصویری از ناصرالدین شاه قاجار و درباریانش به نام شکل شاه که در 1295 ق /  1878 م بر پیشانی کوه کنده شده است مشاهده می‌گردد (همو، 99-100؛ ستوده، 3 / 451-453). در 1268 ش /  1889 دمرگان بقایای سنگهای صیقلی انسانهای پیش از تاریخ را در روستای پَرْدَمه کشف کرد که شامل تبر و تیشه‌های زمخت سنگی بود (ص 32)؛ 10. دیگر آثار تاریخی شهرستان آمل عبارتند از مرقد سلطان احمد نریزنده، مرقد سلطان شهاب‌الدین بن سلطان احمد، مقبرۀ آقا سید محمدکیا، بقعۀ مظفر سلطان، امام‌زاده عباس و علی پسران اسماعیل بن موسی بن جعفر (ع) در دهستان دلارستاق (ستوده، 3 / 466- 478)؛ 11. همچنین در شمال دلارستاق، سمت غرب جاده هراز دهستانِ نِمارُستاق در فاصلۀ 53 کیلومتری آمل واقع است که حوضۀ آبریز رود دلارستاق (شعبۀ غربی رود هراز) است. دریاچۀ طبیعی دریائُک (دریا اوک) در آنجا قرار داشته است. در 916 ق / 1510 م شاه اسماعیل صفوی برای از پا درآوردن رستم روزافزون که در این موقع سر به شورش برداشته و بر آمل مسلط شده بود، فرمان داد سد این دریاچه را بشکنند، بدین‌سان آب دریاچه شهر آمل را به ویرانه‌ای تبدیل کرد (مرعشی، میرتیمور، 84-85). آثار موجود در دهستان نمارستاق عبارتند از امام‌زاده محمد در دهکدۀ نمار، ملک قلعه روبه‌روی دهکدۀ درون، امام‌زاده عبدالله، امام‌زاده‌ها عبدالمناف و عبدالمطلب در دهکدۀ عبدالمناف، مرقد بی‌بی‌خانم در دهکده نَسِل، پا قلعه در دهکدۀ سوآ، بقعۀ باباشجاع‌الدین در دهکدۀ پنجو (پنجاب) (ستوده، 3 / 483-487)؛ 12. در 45 کیلومتری جنوب آمل، سمت راست هراز و دامنۀ شمالی کوه بهراک، دهستان چلاو (شلاب، چلو، چلاب) قرار گرفته است که رود چلاب (شاخه راست هراز) تمام این دهستان را آبیاری می‌کند و این آثار تاریخی در آن قابل مشاهده است: قلعۀ دارا در رودبارِ هج، قلعۀ سامان مقابل گَنگَرَج کلا، امام‌زاده سیف‌الدین در ده گنگرج ‌کلا، امام‌زاده حسن در دهکدۀ لَهاش، امام‌زاده صالح در دهکدۀ پریمه، همچنین قلعه‌های متعدد و دخمۀ انسانهای اولیه در نقاط مختلف چلاو(ستوده، 4 / 121-131)؛ 13. در دهستان دشت سر واقع در شمال چلاو، سمت راست هراز که پوشیده از جنگل و مزارع است، این آثار تاریخی وجود دارد: امام‌زاده صالح در دهکدۀ بوران، حمام و تکیۀ قدیمی در دهکدۀ هندوکلا، بقعۀ امام‌زاده عبدالله، تکیه و حمام قدیمی در دهکدۀ فیروزکلا در جنوب شرقی آمل، تکیه و آب‌انبار قدیمی در ده پاشاکلا، بقعۀ درویش اسماعیل در اراضی کمانگر کلا، بقعۀ بسیار مهم و قدیمی امام‌زاده عبدالله در دهکدۀ شهنه کلا در 12 کیلومتری شرق آمل، مقبرۀ امام‌زاده فضل در دهکدۀ زیارو و در 9 کیلومتری جنوب شرقی آمل، بقعۀ قدیمی امام‌زاده محسن در تَمُسْک در 11 کیلومتری شرق آمل، امام‌زاده قاسم که از نظر هنری بسیار جالب توجه است، واقع در 6 کیلومتری شمال شرق آمل (ستوده، 4 / 133-150)؛ 14. بناها و آثار تاریخی بالا خیابان و پایین‌ خیابان لیتکوه، واقع در سمت چپ هراز و جنوب غربی و غرب آمل که در منطقۀ کوهستانی و جنگلی و جلگه‌ای: آستانۀ امام‌زاده عبدالله در 12 کیلومتری جنوب غربی آمل در دهکدۀ اسکو محله که بنای آن نوساز است و ضریحی از طلا و نقره دارد و مورد توجه مردم است، بقعه داوود کیا سلطان در دهکدۀ اسپنت (اسپند)، بقعۀ عالی‌ کیا سلطان در 18 کیلومتری جنوب غربی آمل، امام‌زاده عباس در سوته ‌کلا، امام‌زاده قاسم در قجر محله، امام‌زاده محمد در ولیسْدِه در غرب آمل، قلعه‌های متعدد در منطقۀ جنگلی و کوهستانی لیتکوه مانند: قلعۀ زکریا، قلعۀ فرنگیس، قلعۀ پشت منگل، قلعۀ پشت زَرکه (ستوده، 4 / 115-120)؛ 15. دهستان اَهْلم رستاق که در شمال غربی آمل و شمال پایین خیابان لیتکوه قرار دارد و جادۀ آسفالتۀ آمل ـ محمودآباد از وسط آن می‌گذرد و در منابع اسلامی به صورت عین الهم آمده است، در 3 کیلومتری جنوبی ساحل دریای خزر قرار گرفته است و این بناهای تاریخی در روستاهای آن به چشم می‌خورد: امام‌زاده فضل بن موسی در دهکدۀ خشت‌سر، مقبرۀ 72 تن در دهکدۀ شومیا، مقبرۀ امام‌زاده محمد در دهکدۀ شورستاق، بقعۀ طاووس خاتون در سرین کلا (ستوده، 4 /  108-113)؛ 16. دهستان هرازپی واقع در شمال آمل بین دهستانهای اهلم رستاق و دابو که جلگه‌ای هموار و حاصلخیز است و با شیب بسیار ملایمی به دریای خزر ختم می‌گردد و توسط نهرهای متعدد سیراب می‌گردد. آثار تاریخی مهم آن عبارتند از امام‌زاده عبدالله در اراضی رودبار، بقعۀ امام‌زاده قاسم در اورته‌ دشت، تکیۀ هفت‌ پلکان در معلم کلا (ستوده، 4 / 153-154)؛ 17. دهستان دابو واقع در شمال‌شرقی آمل و جنوب دریای خزر و شرق رود هراز مانند دهستان هرازپی یکسره جلگه و تماماً زیرکشت برنج است. از نظر تاریخی این منطقه مهم و قابل توجه است، زیرا محل ظهور سلسله‌های آل دابویه (ه‍ م) و مرعشیان بوده و جنگ شدید امیر تیمور با مرعشیان برای تسخیر قلعۀ ماهانه سر (795 ق / 1393 م) در اینجا روی داده است. بناهای تاریخی مهم آن عبارتند از قلعۀ ماهانه سر که در 24 کیلومتری شمال شرقی آمل واقع بوده و امروز تپه‌ها و تلهای آن به اسامی کوته و قلا (قلعه) باقی است و احتمالاً دهکدۀ سوته باید از بقایای قلعۀ ماهانه‌سر باشد. هر چند برخی از محققان گویند که قلعۀ ماهانه‌سر در جنوب آمل در لیتکوه قرار داشته است، تکیه و سقانفار (سقاخانه) در شیر محله، تکیه و سقانفار در کاردگر محله، بقعۀ امام‌زاده مطهر در دهکدۀ مطهر، بقعۀ سید نورالدین در اراضی مرزنگو، گورستانی قدیمی در افراسرا، تکیۀ قدیمی در دیوکلا، امام‌زاده طاهربن موسی الکاظم در بانصر کلا (ستوده، 4 / 157-171).

مآخذ

آمارنامه استان مازندران 1362، سازمان برنامه و بودجه استان مازندران، تهران، 1364 ش؛ ابن اسفندیار، محمد بن حسن، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال، تهران، 1320 ش؛ اصطخری، ابراهیم ‌بن محمد، مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1347 ش؛ اصلاح عربانی، ابراهیم، راهنمای شهرستانهای ایران، تهران، 1345 ش؛ اقبال، عباس، تاریخ مغول، تهران، 1346 ش؛ اهلرز، اکارت، ایران: مبانی یک کشورشناسی جغرافیایی، ترجمۀ محمدتقی رهنمایی، تهران، 1365 ش؛ بارتولد، و. و.، تذکرۀ جغرافیایی تاریخ ایران، ترجمۀ حمزه سردادور، تهران، 1358 ش؛ پیرنیا، حسن، ایران باستان، تهران، 1362 ش؛ حدودالعالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1362 ش؛ حکیمیان، ابوالفتح، علویان طبرستان، تهران، 1348 ش؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب ‌السیر، تهران، 1353 ش؛ دمرگان، ژاک، زمین‌شناسی ایران، ترجمۀ کاظم ودیعی، تبریز، 1339 ش؛ رابینو، ه‍. ل.، مازندران و استراباد، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، 1336 ش؛ زرین‌کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، 1343 ش؛ سالنامۀ آماری (سالهای 1345، 1355، 1365 ش)، مرکز آمار ایران، تهران؛ سالنامۀ هواشناسی، سازمان هواشناسی، تهران، 1354-1360؛ ستوده، منوچهر، از آستارا تا استارباد، تهران، 1355 ش، ج 3؛ همان، تهران، 1366 ش، ج 4؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن شهرهای کشور، 1365 (نتایج مقدماتی)، مرکز آمار ایران، تهران، 1366 ش؛ همان، کل کشور، 1365 (نتایج مقدماتی)، مرکز آمار ایران، تهران، 1365 ش؛ شرح خصوصیات ایستگاه ئیدرولوژی رودخانۀ هراز و رودخانۀ لار، وزارت نیرو بخش آبهای سطحی، از 1325 تا 1364 ش؛ شناسنامۀ شهرهای کشور1364، مرکز آمار ایران، تهران، 1365 ش؛ عسکری، علی‌بابا، بهشهر (اشرف ‌البلاد)، تهران، 1350 ش؛ علامه، صمصام‌الدین، یادگار فرهنگ آمل، تهران، 1338 ش؛ غفاری، فرخ، راهنمای شمال ایران، 1347 ش؛ فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع استان مازندران جهاد سازندگی، 1360 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، سازمان جغرافیایی کشور، تهران؛ 1328-1333 ش؛ کرزن، جرج، ایران و قضیه ایران، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، 1349 ش؛ محبوبی اردکانی، حسین، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، تهران، 1354 ش؛ مرعشی ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به کوشش عباس شایان، تهران، 1345 ش؛ مرعشی، میرتیمور، تاریخ خاندان مرعشی مازندران، به تصحیح منوچهر ستوده، تهران؛ مشکوتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1349 ش؛ مهجوری، اسماعیل، دانشمندان و رجال مازندران، به کوشش هدایت‌الله مهجوری، تهران، 1353 ش؛ نیساری، سیروس، کلیات جغرافیای ایران، تهران، 1350 ش؛ هرینگتون، فرد و بیژن فرهنگ دره‌شوری، راهنمای پستانداران ایران، تهران، 1355 ش؛ تحقیقات محلی مؤلف، 1367 ش.

علی‌بابا عسکری