آل نوبخت

آلِ نوبَخْت، خاندان مشهور ایرانی که افراد آن در طی دو قرن و نیم از اواسط سدۀ 2 تا اوایل سدۀ 5 ق / 8-11 م می‌زیسته‌اند و از میان ایشان منجّمان، ادیبان، متکلّمان، منشیان و مؤلّفانی برخاسته‌اند که همۀ ایشان (شاید به استثنای یکی دو تن) شیعی مذهب بوده‌اند.
جدّ این خاندان معروف به «نوبخت» و این کلمه به احتمال لقب او بوده است نه نام او. افراد این خاندان ظاهراً پس از آنکه شهرتی یافتند خود را به گیو فرزند گودرز، پهلوان اساطیری معروف خدای‌نامه و شاهنامه، منتسب داشتند، چنانکه ابوعُبادۀ بُحْتُری شاعر معروف در 2 قصیده که در مدح دو تن از افراد این خاندان سروده، آنان را به جوذرز (گودرز) و بیب (گیو) منسوب داشته است (اقبال، 6، 7). این ادّعا درست نمی‌نماید زیرا گودرز و گیو شخصیتهای افسانه‌ای هستند نه تاریخی، و اگر هم تاریخی بوده‌اند بسیار بعید است که نسب یک خاندان غیرمعروف از زمان پیش از اسکندر محفوظ مانده باشد. حتی انتساب ساسانیان به کیانیان یا هخامنشیان مورد تردید و بلکه انکار است. در میان خاندانهای حاکم بر ایران ساسانی 7 خاندان یاد شده است که دانسته نیست نیاکانشان به شاهان پیش از دورۀ اشکانیان برسد، تا چه رسد به خاندان کم‌اهمیتی مانند نوبخت. اما در این ادعا جزئی از حقیقت و آن اینکه نوبخت نیای این خاندان منجم بوده است و پسر او ابوسهل در معرّفی خود به منصور خلیفه 4 تن از پدران خود را نام برده است. این مطلب می‌رساند که افراد این خاندان از نوعی «شرافت نَسَبی» برخوردار بوده‌اند که نام 4 تن از ایشان دست‌کم به طور پیوسته محفوظ بوده است. چون ابوسهل و پدرش نوبخت هر دو منّجم بوده‌اند، می‌توان حدس زد که اجدادشان نیز به این فن اشتغال داشته‌اند و با توجه به اینکه وضع طبقات در دورۀ ساسانی اجازۀ دخول افراد یک طبقه را در طبقۀ دیگر نمی‌داد، می‌توان حدس زد که خاندان نوبخت در زمان ساسانیان از طبقۀ «دبیران» بوده‌اند و دانشمندان از قبیل ستاره‌شناسان و ادیبان و شاعران و پزشکان جزو این طبقه به‌ شمار می‌آمده‌اند.
مسعودی در مروج ‌الذّهب ذیل اخبار القاهر بالله داستانی از قول محمّدبن علی عبدی خراسانی دربارۀ ویژگیهای هر یک از خلفای بنی عباس (پیش از القاهر) آورده است. در این داستان از جملۀ خصایص منصور خلیفۀ دوم عباسی آمده است که او نخستین خلیفه‌ای بود که منجّمان را به خود نزدیک ساخت و به احاکم نجوم عمل کرد و نوبخت مجوسیِ منجّم با او بود و به دست او اسلام آورد و او جدّ «این نوبختیان» (در زمان القاهر) بوده است (8 / 290).
این ابوسهل بن علی بن نوبخت که راوی این داستان است، همان ابوسهل اسماعیل بن علی بن اسحاق بن ابی سهل بن نوبخت است که ذکر او پس از این خواهد آمد و شرح حالش به تفصیل در کتاب خاندان نوبختی نگاشتۀ عباس اقبال (فصل ششم) آمده است و در تاریخ بغداد و به تبع آن در فرج ‌المهموم ابن طاووس (صص 211-212) نام او به همان صورت مختصر نقل شده است.
طبری در ذکر حوادث سال 1045 ق دربارۀ خروج ابراهیم بن عبدالله بن حسن معروف به قتیل باخَمْرى می‌گوید که نخست یاران ابراهیم سپاه منصور را درهم شکستند و منصور در اندیشۀ پایان کار بود که نیبختِ (نوبخت) منجّم وارد شد و گفت: ای امیرالمؤمنین، تو پیروز خواهی شد و ابراهیم کشته خواهد شد. منصور سخن او را نپذیرفت و نوبخت گفت: مرا پیش خود زندانی کن و اگر چنان نشد که من می‌گویم مرا بکش. در این میان خبر شکست ابراهیم و فرار او رسید (3 / 317).
ابوسهل بن نوبخت، معروف‌ترین فرد از آل نوبخت. قفطی در تاریخ ‌الحکماء گوید: ابوسهل بن نوبخت منجّم ایرانی استاد آگاه به اقتران کواکب و حوادث آن بود و پدرش نوبخت نیز منجّم و ندیم منصور بود. چون نوبخت ]در اثر پیری[ نتوانست به مصاحبت منصور ادامه دهد، منصور به وی گفت: پسرت را بیاور تا جای تو را بگیرد و او پسرش ابوسهل را به جای خود فرستاد. ابوسهل گوید: چون مرا پیش منصور بردند، گفت: نامت را بگوی. من گفتم: «خرشاذماه طیماذماه مازرباذ خسرو ابهمشاذ». منصور پرسید: این همه نام توست؟ گفتم آری، منصور لبخندی زد و گفت: پدرت کاری نکرده است و تو یکی از این دو امر را برگزین: یا اینهمه نام که گفتی به طیماذ بسنده کن و یا من تو را کنیه‌ای دهم که به جای نام تو باشد و آن ابوسهل است. من به کنیۀ ابوسهل راضی شدم. پس این کنیه بر او ماند و آن نام باطل شد (ص 409).
دربارۀ این روایت باید گفت که نام به آن درازی نمی‌تواند نام شخص باشد و در میان ایرانیان چنین نام درازی سابقه ندارد. ابوسهل به عادت اعراب، نام خود و اجدادش را گفته است. عربها میان نام پدر و پسر کلمۀ ابن را می‌افزایند و ایرانیان نام پسر را به نام پدر می‌افزودند یعنی کسره‌ای در پایان نام پسر می‌آوردند و سپس نام پدر را یاد می‌کردند مانند «مسعودِ سعدِ سلمان». از سوی دیگر در نوشته‌های قدیم برای نمایاندن کسرۀ اضافه گاهی حرف «ا» به کار می‌بردند. در نام دراز مذکور پس از کلمۀ خرشاذ، یا چیزی مانند آن، حرف «ا» به علامت کسره بیانگر اضافۀ نام پسر به پدر بوده است و ظاهراً کلمۀ ماه تحریفی از آن است. پس از آن کلمۀ طیماذ می‌آید که ظاهراً نام پدر است و بنا به روایت دیگری در رجال نجاشی (ص 290) «طیمارث» است. اگر طیمارث درست باشد، باید گفت که این طیمارث صورت دیگری از کلمۀ طهمورث معروف در کتابهای تاریخ است. در نام یاد شده، میان نام خسرو و بهمشاذ باز حرف «ا» آمده است که علامت کسرۀ اضافه است. بنا به حدس فوق نام خود ابوسهل «خرشاذ» و یا به روایت دیگر «خرخشاد» (فرخشاذ) و نام پدر او «طیماذ» یا «طیمارث» (طهمورث) بوده است. اما با اتّفاق همۀ مؤلفان و همۀ منابع بر اینکه نام نیای خاندان که همان نام پدر ابوسهل باشد «نوبخت» بوده است، چه باید کرد؟ می‌توان گفت که ظاهر کلمۀ نوبخت نشان می‌دهد که این کلمه لقب بوده است نه اسم و شاید شغل او منجم و ستاره‌شناس و پیشگویی احوال مردم از روی احوال ستارگان بوده است، در این لقب بی‌تأثیر نبوده و نام اصلی او شاید همان طیماذ یا طیمارث بوده است.
ابوسهل بن نوبخت به گفتۀ ابن ندیم از فارسی به عربی ترجمه می‌کرده و دانش او بر پایۀ کتابهای ایرانی و فارسی بوده است و نیز کتابهای چندی تألیف کرده که نام آنها در «الفهرست» آمده است (ص 333). از جملۀ تألیفات او کتاب النّهمطان یا الیهبطان است که در علم نجوم و موالید بوده است. ابن ندیم مطالبی را از این کتاب دربارۀ تاریخ علم نجوم نقل کرده است (صص 299-301) و منشأ این علم را به ایرانیان در زمان جمشید نسبت داده است و تدوین مجدد آن را که پس از غلبۀ اسکندر و پس از دوران ملوک ‌الطوایف (اشکانیان) انجام گرفته کار اردشیر ساسانی و پسرش شاپور دانسته است و به‌ویژه سهم انوشروان را در‌این‌‌باره یادآور گشته و از دانش‌دوستی او سخن گفته است. ابوسهل تا زمان هارون حیات داشته و به گفتۀ ابن ندیم (ص 333) در «خزانة‌ الحکمة» او کار می‌کرده است.
از آل نوبخت بزرگانی در سیاست و دین و علم برخاسته‌اند که از جملۀ آنان است: ابوسهل اسماعیل ‌بن علی بن اسحاق بن ابی سهل بن نوبخت، ابومحمد حسن بن موسی نوبختی (که کتاب فرق ‌الّشیعة منتسب به اوست)، ابواسحاق ابراهیم نوبختی مؤلف کتاب یاقوت در علم کلام و ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی یکی از نوّاب اربعه در زمان غیبت صغری.

مآخذ

ابن طاووس، علی ‌بن موسی، فرج‌ المهموم، نجف، 1368 ق؛ ابن ندیم، الفهرست، به کوشش رضا تجدد، تهران، 1350 ش؛ اقبال، عباس، خاندان نوبختی، تهران، 1357 ش، جم‍ ؛ بیرونی، ابوریحان، آثارالباقیة، به کوشش ادوارد زاخائو، لایپزیک، 1923 م؛ خطیب بغداد، احمدبن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتاب؛ طبری، محمدبن جریر، تاریخ، به کوشش دخویه، لیدن، 1881 م؛ قفطی، علی ‌بن یوسف، تاریخ ‌الحکماء، به کوشش ج. لیپرت، لایپزیک، 1903 م؛ مسعودی، علی‌ بن حسین، مروج‌ الذهب، به کوشش باربیه دومینار، پاریس، 1874 م؛ نجاشی، احمدبن علی، رجال، قم، مکتبة الداوری.

عباس زریاب