افضل سارانی

افضل سارانی \afzal-e sārānī\، از شاعران عصر صفوی در سدۀ 10 ق/ 16 م. 
از زندگانی و احوال افضل هیچ آگاهی‌ای در دست نیست. نخست‌بار سام‌میرزا صفوی در تحفۀ سامی نامی از وی برده، به ارزیابی مختصری از شیوۀ سخن او پرداخته، و بیت‌مطلعی را از اشعارش برای نمونه آورده است (چ وحید دستگردی، 162، چ همـایون‌فرخ، 293؛ نیز نک‍ : خیام‌پور، 1/ 75). از سیاق کلام وی برمی‌آید که افضل در زمـان تحریر کتـاب (957 ق بب‍‌ ) زنده بوده است. بر این اساس، افضل را باید معاصر شاه تهماسب اول صفوی (سل‍ 930-984 ق/ 1524-1576 م) دانست. همچنین از نسب او پیدا ست که از مردمان ساران، محله‌ای در تهران عهد صفوی، بوده است (چ وحید دستگردی، چ همایون‌فرخ، همانجاها؛ آقابزرگ، 9(1)/ 85) که می‌توان همین‌جا را زادگاه وی به شمار آورد، یا چنان تصور کرد که زمان درازی را در آنجا زیسته است. 
 سام‌میرزا، افضل را شاعری هجوگو و هزل‌سرا معرفی کرده، و حتى به داوری این نوع شعر او نشسته است؛ اما موجب شگفتی است که اختلاف در دو نسخۀ چاپی کتاب، سبب گشته که نظر سام‌میرزا پوشیده ماند و نتوان به‌قطع، یکی از آن دو را پذیرفت: «در هجو و هزل شعر می‌گوید و بد نمی‌گوید» (چ وحید دستگردی، همانجا) / «در هجو و هزل اشعار می‌گوید و بد می‌گوید» (چ همایون‌فرخ، همانجا). بااین‌حال، لطف کلام افضل را ستوده، و او را «از ارباب شیرین‌زبانی» خوانده‌اند (صبا، 67). 
آقابزرگ دیوان شعری به افضل نسبت داده (همانجا) که از آن میان، تنها این بیت باقی مانده است: تا باغ حسن تازه شد از نوبهار عشق / گلها شکفت بر رخم از لاله‌زار عشق (نک‍ : سام‌میرزا، چ وحید دستگردی، چ همایون‌فرخ، همانجاها). 

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ خیام‌پور، عبدالرسول، فرهنگ سخنوران، تهران، 1368 ش؛ سام‌میرزا صفوی، تحفۀ سامی، به کوشش حسن وحید دستگردی، تهران، 1314 ش؛ همو، همان، به کوشش رکن‌الدین همایون‌فرخ، تهران، 1384 ش؛ صبا، محمد مظفر حسین، روز روشن، به کوشش محمدحسین رکن‌زادۀ آدمیت، تهران، 1343 ش. 

رضوان مساح