بلعم باعور
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی
شنبه 31 خرداد 1399
https://cgie.org.ir/fa/article/228934/بلعم-باعور
سه شنبه 5 فروردین 1404
چاپ نشده
12
بَلْعَمِ باعور (یا باعورا)، دانشوری پرهیزگار در قصص بنی‌اسرائیل که فرجام کار او به تباهی انجامید. داستان بلعم بن باعور (بلعام بن بعور)، از مضامین مشترک در نوشته‌های دینی عهدین و روایات اسلامی، با خطوط کلی همسان است. زمینۀ طرح داستان بلعم در منابع اسلامی، اشارۀ قرآن کریم به شخصی است که نشانه‌های خداوند بدو اعطا شد، اما از آنها گسست و به راه شیطان رفت (اعراف / 7 / 175-176). در برخی منابع، اشارۀ این آیه را به اشخاصی در عصر نزول قرآن کریم (برای نمونه، نک : عیاشی، 2 / 42؛ طبرسی، 9 / 65-66؛ سیوطی، 3 / 609-610) دانسته‌اند و گاه نیز مضمون آن، تمثیلی عام شمرده شده است (برای نمونه، نک : رضا، 9 / 405 بب ). در عهد عتیق، بلعم از ادومیان همزیست با موآبیان و دارای جایگاهی معنوی دانسته شده که توان گفت‌وگو با خداوند را داشته، و فرشتۀ خدا را می‌دیده است. وی در میان موآبیان، به عنوان مردی خداشناس و خداپرست شناخته شده بود؛ آزمایش او زمانی فرا رسید که در جنگ بنی‌اسرائیل با ایشان، به خواست پادشاه موآب، پذیرفت که از جایگاه خویش نزد خداوند بهره گیرد و با نفرین بنی‌اسرائیل، اسباب پیش‌گیری از فتح سپاه ایشان را فراهم آورد. این نفرین موآبیان را سودی نبخشید، و تنها موجب شد که بلعم، در شمار رانده‌شدگان از درگاه خداوند محسوب گردد (سفر اعداد، بابهای 22-25؛ سفر یوشع، 13: 22، 24: 9-10؛ کتاب نحمیا، 13: 2). در عهدین، بارها نام بلعام به عنوان عبرت یاد شده است؛ همچون کسی که در آغاز، در راه خدا بود و پس از مدتی به راه شیطان گام نهاد (کتاب میکاه، 6: 5؛ رسالۀ دوم پطرس، 2: 15؛ رسالۀ یهودا، 11؛ مکاشفۀ یوحنا، 2: 14). حکایت بلعام در نوشته‌های تلمودی نیز مورد توجه بوده، و در آنها، ضمن گسترش مضامین داستان به گناهان دوگانۀ بلعام، یعنی تلاش برای از بین بردن بنی‌اسرائیل و سوق دادن آنان به روی گرداندن از خدا اشاره شده است («سنهدرین»، a105-b105؛ «عبُدا زاره»، .(4b همچنین، در قسمتی از مشنا به مقایسه‌ای میان ابراهیم پیامبر و بلعام پرداخته شده، و بلعام به عنوان نمونه‌ای از شرارت و گناهکاری، در برابر ابراهیم به عنوان نمونۀ نیکوکاری جای گرفته است («ابوت»، .(14b-15aآنان‌که کوشش داشته‌اند داستان بلعم را در تحقق تاریخی آن پی‌جویی کنند، با در نظر داشتن این نکته که داستان تورات دارای ریشه‌هایی کهن و تحریرهایی ناهمگون بوده (نک : آلبرایت، 387)، در پی یافتن زیستگاه بلعام و قوم وی برآمده‌اند. بر همین اساس، آلبرایت با بررسی داده‌های کتاب مقدس و برخی اطلاعات جانبی همچون متنی از داستان اَحیقار دانا، دربارۀ نام شهر فغور (سفر اعداد، 22: 5) که بلعام در آن می‌زیسته، نتیجه گرفت که این شهر، همان بت عَدْن بوده است. وی با قرائتی جدید از عبارتی در عهد عتیق (سفر اعداد، 25: 5)، نتیجه گرفت که بلعم، درواقع قهرمان ادومیان بوده است و داستان وی به دورۀ شرک‌ورزی بنی‌اسرائیل مربوط می‌شود (آلبرایت، 387-389؛ هاوپت، .(506-507برخی با تحلیل ریشه شناختی نام بلعم، بر آنند که اصل این نام، به سنت پرستش «بعل» در میان سامیان اشاره دارد (نک : گزنیوس، .(118 درنبورگ، باسه و مایر با نگاهی به قصص لقمان حکیم در آثار اسلامی، به‌ویژه با لحاظ اشتراک نام این دو در معنای بلعیدن، آن دو را یکی انگاشته‌اند (نک : آلبرایت، 386؛ هاوپت، 506؛ .(EI1 داستان بلعم در متون اسلامی، در پیرامون آیات 175-176 سورۀ اعراف(7) بسط یافته، و به همین علت، اشارات این آیات با زوایای مختلف داستان تطبیق داده شده است (برای متن داستان، نک : طبری، تفسیر، 9 / 85 -87؛ ثعلبی، 237-239؛ ابن‌کثیر، 1 / 300). برخی روایات تفسیری، عطیه‌ای را که از جانب خداوند به بلعم داده شده بود، «اسم اعظم»، و برخی کتابی از کتابهای آسمانی، نبوت، و یا علم (الهی) دانسته‌اند (نک : طبری، همان، 9 / 84، تاریخ، 1 / 437؛ سیوطی، 3 / 611). دیگر ظرایف آیات یاد شده نیز، همچون موضوع وانهادن نشانه‌های الهی توسط بلعم، از دست دادن موقعیت والا نزد خداوند و تعبیر «کمثل الکلب» برای او، در متون تفسیری موردتوجه قرار گرفته است (مثلاً نک : ثعلبی، 239؛ شیخ طوسی، 5 / 31؛ بغوی، 2 / 213-216؛ فخرالدین، 15 / 53-57). داستان بلعم در فرهنگ اسلامی، با پیرایه‌های گوناگون آمیخته، و در مظاهر این فرهنگ نمودی بارز یافته است. از شاخ و برگهای این داستان، می‌توان به بحث دربارۀ نسب او اشاره داشت که گاه بلعم از فرزندان لوط یا تارَخ، پدر ابراهیم(ع)، و گاه از نوادگان جماعتی دانسته شده است که در روز به آتش افکندن ابراهیم(ع) ایمان آوردند (نک : ابن‌حبیب، 389؛ ابن‌قتیبه، 41؛ مسعودی، 1 / 52؛ ثعلبی، 237؛ مقدسی، 3 / 51؛ ابن‌خلدون، 2 / 49). در نوشته‌های اخلاقی و صوفیانه نیز، بر پایۀ برداشتی از آیات قرآنی، شخصیت بلعم به عنوان نماد عبرت‌آموز هشدار بر ترک غفلت و دین به دنیافروختن، بازتاب یافته است (نک : قشیری، 196؛ غزالی، احیا...، 4 / 361، کیمیا...، 2 / 414؛ برای برخی باورهای عامیانه دربارۀ بلعم در فرهنگ اسلامی، نک : مقدسی، 1 / 141، 3 / 89).
ابن‌حبیب، محمد، المحبر، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد دکن، 1361ق / 1942م؛ ابن‌خلدون، العبر، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، 1981م؛ ابن‌قتیبه، عبدالله، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، 1380ق / 1960م؛ ابن‌کثیر، البدایة والنهایة، به کوشش احمد ابوملحم و دیگران، بیروت، 1408ق / 1987م؛ بغوی، حسین، معالم‌التنزیل، به‌کوشش خالدعبدالرحمان عک‌ومروان سوار، بیروت، دارالمعرفه؛ ثعلبی، احمد، قصص الانبیاء، بیروت، دارالرائد العربی؛ رضا، محمدرشید، تفسیر المنار، بیروت، دارالمعرفه؛ سیوطی، الدرالمنثور، بیروت، 1403ق / 1983م؛ شیخ طوسی، محمد، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛ طبرسی، فضل، مجمع البیان، بیروت، دارمکتبة الحیاة؛ طبری، تاریخ؛ همو، تفسیر؛ عهد جدید؛ عهد عتیق؛ عیاشی، محمد، التفسیر، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، 1380ق / 1960م؛ غزالی، محمد، احیاء علوم‌الدین، بیروت، 1406ق / 1986م؛ همو، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیو جم، تهران، 1361ش؛ فخرالدین رازی، التفسیر الکبیر، قاهره، المطبعة البهیه؛ قرآن کریم؛ قشیری، عبدالکریم، رسالۀ قشیریه، ترجمۀ کهن فارسی، به کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، 1361ش؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، 1384ق / 1964م؛ مقدسی، مطهر، البدء والتاریخ، به کوشش کلمان هوار، پاریس 1899-1903م؛ نیز:
«Abodah Zarah», «Aboth», «Sanhedrin», The Babylonian Talmud, ed. I. Epstein, London, 1988-1994; Albrigth, W. F., «The Home of Balaam», Journal of the American Oriental Society, 1915, vol. XXXV; EI1; Gesenius, W., Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, ed. F. Brown, Oxford, 1955; Haupt, P., «Midian und Sinai», ZDMG, 1909, vol. LXIII.
فرامرز حاج‌منوچهری
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید