بصروی

بُصْرَوي‌، ابوالحسن‌ محمدبن‌ محمدبن‌ احمد (د ربيع‌الاول‌ 443 / ژوئيه 1051)، فقيه‌ امامی‌ شام‌. وي‌ به‌ بُصرى‌، روستايی‌ در مجاورت‌ عُكبَرا و در نزديكی بغداد منسوب است (سمعانی‌، 2 / 252-253؛ ياقوت‌، 1 / 654- 655). دربارۀ سالهاي‌ نخستين‌ زندگانی‌ بصروي‌ آگاهی‌ چندانی‌ در دست‌ نيست‌ و شهرت‌ او به‌ سبب‌ شاگردي‌ وي‌ نزد سيدمرتضی‌ (د 436ق‌) و نيز تأليف‌ آثاري‌ است‌ كه‌ از خود بر جاي‌ گذاشته‌ است‌. وي‌ نزد سيدمرتضی‌ در علم‌ كلام‌ دانش‌ آموخته‌، و مدت‌ درازي‌ را به‌ ملازمت‌ با وي‌ گذرانده‌ (همانجاها)، و فهرستی‌ از كليۀ تأليفات‌ او را فراهم‌ آورده‌ است‌. سيدمرتضی‌ نيز بدين‌ سبب‌ در شعبان‌ 417 در نقل‌ تمامی‌ مصنفات‌ خود اجازه‌اي‌ خاص‌ به‌ او داده‌ است‌ (براي‌ متن‌ كامل‌ اين‌ اجازه‌، نكـ: افندي‌، 4 / 38-39، 5 / 158). 
از جملۀ شاگردان‌ بصروي‌ می‌توان به‌ ابن‌ شريف‌ اكمل‌ بحرانی‌ و نيز جبرئيل‌ بن‌ اسماعيل‌ قمی‌ (پدر شاذان‌ بن‌ جبرئيل‌) اشاره‌ كرد (حر عاملی‌، 2 / 299؛ تستري‌، 12). در ميان‌ كسانی‌ كه‌ از او روايت‌ كرده‌اند، كسانی‌ با مذاهبی‌ غيرامامی‌ نيز ديده‌ می‌شوند كه‌ از جملۀ ايشان‌ می‌توان‌ به‌ خطيب‌ بغدادي‌ اشاره‌ كرد (نكـ: سمعانی‌، 2 / 253). 
آراء فقهی بصروي نزد شيعه همواره از جايگاه‌ خاصی‌ برخوردار بوده‌ است‌. ديدگاههاي‌ وي‌ كه‌ احتمالاً به‌ خصوص‌ در كتاب‌ او با عنوان‌ المفيد فی‌ التكليف‌ بازتاب‌ يافته‌ بوده‌ (نكـ: آثار)، پيوسته‌ مورد استفادۀ فقيهان‌، از جمله‌ صاحب‌ نزهة الناظر (براي‌ نمونه‌، نك‍ : ص‌ 10) و شهيد اول‌ (1 / 72) قرار گرفته‌ است‌. از جملۀ آراء وي‌ كه‌ در آثار فقهی‌ سده‌هاي‌ بعد بازتاب‌ خاصی‌ داشته‌ است‌، می‌توان‌ به‌ طهارت‌ آب چاه‌ ملاقات‌ يافته‌ با نجاست‌، تنها در صورت‌ كر بودن‌ آن‌، اشاره‌ كرد (عاملی‌، 1 / 54 - 55). همچنين‌ از ديگر آراء خاص‌ وي‌ شرط صحت‌ رَمی‌ جَمَرات‌ داشتن‌ وضوست‌ (نزهة ...، همانجا). مجلسی نيز به‌ برخی‌ آراء فقهی‌ وي‌ اشاره‌ دارد (78 / 322). 
وي‌ در سرودن شعر توانا بود؛ منابع‌ گوناگون‌ از جمله‌ سمعانی‌ (همانجا) شعر او را نيكو، و مضامين‌ آن‌ را دل‌نشين‌ دانسته‌اند (نيز نك‍ : ابن‌ ماكولا، 7 / 377؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، 5 / 52). قطعه‌هايی‌ از شعر وي‌ را خطيب بغدادي‌ (3 / 236) نقل‌ كرده‌ كه‌ بيشتر در مذمت‌ دنيا سروده‌ شده‌ است‌. بصروي‌ در بغداد از دنيا رفت‌ (صفدي‌، 1 / 120). 

آثـار

1.فهرستی‌ از تأليفات‌ سيدمرتضى‌ توسط بصروي‌ فراهم‌ شده‌، و با صورت‌ اجازه‌اي‌ از سيدمرتضی‌ همراه‌ گشته‌ است‌. نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانۀ مركزي‌ دانشگاه‌ تهران‌ همراه‌ مجموعه‌اي‌ (شم‍ 6914) موجود است‌ (مركزي‌، 16 / 398؛ نيز نك‍ : افندي‌، 4 / 34-39، 5 / 158؛ آقابزرگ، طبقات، قرن 5ق‌،183؛ محيی‌الدين‌،131). همچنين‌ نسخه‌اي‌ از اين‌ اجازه‌ در آغاز مجموعه رسائل‌ سيدمرتضی‌ در كتابخانۀ آستان‌ قدس‌ رضوي‌ درج‌ شده‌ است‌ (آقابزرگ‌، الذريعة، 1 / 216؛ آستان‌ ...، 100-101). 
2.  المفيد فی‌ التكليف‌، كه‌ داراي‌ زمينۀ فقهی‌ است‌ و اكنون‌ نشانی‌ از نسخ‌ آن‌ بر جاي‌ نمانده‌ است‌ (نك‍ : ابن‌ شهر آشوب‌، 136؛ حر عاملی‌، 2 / 299)، ولی‌ می‌دانيم‌ كه‌ اين‌ اثر دست‌ كم‌ تا زمان‌ شهيد اول‌ وجود داشته‌، و در دسترس‌ وي‌ بوده‌ است‌ (نك‍ : شهيد اول‌، همانجا). اين‌ كتاب‌ را ابن‌ شريف‌ اكمل‌ بحرانی‌ و نيز جبرئيل‌ بن‌ اسماعيل‌ قمی‌ از بصروي‌ روايت‌ كرده‌اند (حر عاملی‌، همانجا). همچنين‌، اين‌ كتاب‌ در دوره‌هاي‌ مختلف‌ به‌ عنوان‌ يك‌ كتاب‌ درسی‌ فقه‌ شيعه‌ تعليم‌ داده‌ می‌شده‌ است‌؛ به‌ عنوان‌ نمونه‌، محمد بن‌ جعفر مشهدي در رمضان 573 آن‌ را از شاذان‌ بن‌ جبرئيل‌ قمی‌ فرا گرفته‌ است‌ (آقابزرگ‌، طبقات‌، قرن‌ 6ق‌، 128، 252). 
3-4. از ديگر آثار بصروي‌ می‌توان‌ به‌ كتاب‌ المعتمد، احتمالاً با موضوع‌ فقه‌، و نيز ديوان‌ شعر او اشاره‌ كرد . 

مآخذ

آستان‌ قدس‌ ف‌، فهرست‌؛ آقابزرگ‌، الذريعة؛ همو، طبقات‌ اعلام‌ الشيعة، به‌ كوشش‌ علينقی‌ منزوي‌، بيروت‌، 1391-1392ق‌؛ ابن‌ تغري‌ بردي‌، النجوم‌؛ ابن‌ شهر آشوب‌، محمد، معالم‌ العلماء، نجف‌، 1380ق‌ / 1961م‌؛ ابن‌ ماكولا، علی‌، الاكمال‌، به‌ كوشش‌ نايف‌ عباس‌، بيروت‌، مكتبة محمد امين‌ دمج‌؛ افندي‌، عبدالله‌، رياض‌ العلماء، به‌ كوشش‌ احمد حسينی‌، قم‌، 1401ق‌؛ تستري‌، اسدالله‌، مقياس‌ الانوار، چ‌ سنگی‌، تبريز، 1322ق‌؛ حر عاملی‌، محمد، امل‌ الا¸مل‌، به‌ كوشش‌ احمد حسينی‌، قم‌، 1362ش‌؛ خطيب‌ بغدادي‌، احمد، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، 1349ق‌؛ سمعانی‌، عبدالكريم‌، الانساب‌، به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌ معلمی‌، حيدرآباد دكن‌، 1383ق‌ / 1963م‌؛ شهيد اول‌، محمد، غايه المراد، به‌ كوشش‌ رضا مختاري‌، قم‌، 1414ق‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافی‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ هلموت‌ ريتر، بيروت‌، 1381ق‌ / 1962م‌؛ عاملی‌، محمد، مدارك‌ الاحكام‌، بيروت‌، 1411ق‌ / 1990م‌؛ مجلسی‌، محمد باقر، بحار الانوار، بيروت‌، 1403ق‌ / 1983م‌؛ محيی‌الدين‌، عبدالرزاق‌، ادب‌ المرتضی‌، بغداد، 1957م‌؛ مركزي‌، خطی‌؛ نزهة الناظر، منسوب‌ به‌ يحيی‌ بن‌ سعيد حلی‌، به‌ كوشش‌ احمد حسينی‌ و نورالدين‌ واعظی‌، نجف‌، 1381ق‌؛ياقوت‌، بلدان‌.

حسين‌ فرهنگ‌ انصاري‌