اِبْنِ فَهْدِ حِلّی، ابوالعباس جمال‌الدين احمد بن شمس‌الدين محمد بن فهد حلّی اسدی (۷۵۷-۸۴۱ق / ۱۳۵۶-۱۴۳۷م)، فقيه امامی. زادگاه وی به درستی دانسته نيست، اما همين مقدار روشن است كه زمانی در حلّه اقامت داشته و در مدرسۀ زينيّه به تدريس مشغول بوده است. همچنين وی بخشی از عمر خود را در كربلا سپری كرده است (خوانساری، ۱ / ۷۱-۷۲). وی نزد شاگردان فخرالمحققين و شهيد اول به تحصيل فقه و حديث پرداخت (حرعاملی، ۲ / ۲۱؛ خوانساری، ۱ / ۷۲). آقابزرگ (۱۳ / ۱۰۸) بدون ذكر دليلی او را از شاگردان شهيد اول دانسته است، اما اين مقدار روشن است كه وی در ۸۲۴ق / ۱۴۲۱م در جزين از علی بن محمد بن مكی، فرزند شهيد اول، به دريافت اجازه نايل شده است (افندی، ۱ / ۶۴). از استادان وی می‌توان، علی بن خازن حائری، علی بن يوسف بن عبدالجليل نيلی، ابن متوج بحرانی، مقداد بن عبدالله سيوری، جمال‌الدين ابن اعرج عميدی و علی بن عبدالحميد نسابۀ حسينی را نام برد (ابن‌فهد، ۱ / ۱۹۴؛ شوشتری، ۱ / ۵۷۹؛ ابن ابی جمهور، ۱ / ۸؛ خوانساری، همانجا) و مهم‌ترين شاگردان وی را علی بن هلال جزايری، ابن راشد قطيفی، عبدالسميع بن فياض اسدی، ابن عشرۀ كركی، مفلح بن حسن صيمری، محمد بن محمد بن حسن حولانی و سيد محمد بن فلاح مشعشعی بايد دانست (شوشتری، ۱ / ۵۸۰؛ ابن ابی جمهور، همانجا؛ حرعاملی، ۲ / ۷۵؛ مجلسی، ۱۰۵ / ۲۶-۲۷؛ افندی، ۳ / ۱۲۱؛ خوانساری، ۱ / ۷۳، ۷ / ۱۶۹). از آن رو كه ابن فهد به زهد و تقوی شهره بوده و آثاری نيز در اخلاق و عرفان نوشته، شوشتری (۱ / ۵۷۹) وی را صوفی و مرتاض خوانده است. ابن فهد در ۸۴ سالگی درگذشت (بحرالعلوم، ۲ / ۱۱۱) و بنا به گفتۀ خوانساری (۱ / ۷۴) مدفن وی در كربلا در جنب خيمه‌گاه واقع شده است.
آثـار
الف ـ چاپی
۱. التحصين فی صفات العارفين، تهران، ۱۳۱۴ق (در حاشيۀ مكارم الاخلاق) و نيز قم، ۱۴۰۶ق (همراه مثير الأحزان)؛ ۲. عدة الداعی و نجاح الساعی، تهران، ۱۲۷۴ق؛ ۳. الفصول فی دعوات اعقاب الفرائض، ۱۳۱۴ق (در حاشيۀ مكارم الاخلاق)؛ ۴. المقتصر من شرح المختصر، مشهد، ۱۴۱۰ق؛ ۵. المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، كه جلد اول آن در ۱۴۰۷ و جلد دوم آن در ۱۴۱۱ق در قم به چاپ رسيده است. همچنين مجموعه‌ای از رساله‌های ابن فهد تحت عنوان الرسائل العشر در قم، ۱۴۰۹ق چاپ شده است كه عبارتند از: ۶. جوابات المسائل البحرانية؛ ۷. جوابات المسائل الشاميّة الاولی؛ ۸. رسالة وجيزة فی واجبات الحج؛ ۹. غاية الايجاز لخائف الاعواز؛ ۱۰. كفاية المحتاج الی مناسك الحاج؛ ۱۱. اللمعة الجلية فی معرفة النية؛ ۱۲. المحرّر فی الفتوی؛ ۱۳. مصباح المبتدی و هداية المقتدی؛ ۱۴. الموجز الحاوی لتحرير الفتاوی؛ ۱۵. نبذة الباغی فی مالابدَّ منه من آداب الداعی. اين كتاب مختصر عدة الداعی است.
ب ـ خطی
۱۶. الادعية و الختوم (آقابزرگ، ۱ / ۳۹۳)؛ ۱۷. التواريخ الشرعية عن الائمة المهدية (همو، ۴ / ۴۷۵)؛ ۱۸. الخلل فی الصلاة (همو، ۷ / ۲۴۷)؛ ۱۹. جوابات المسائل الشامية الثانية (همو، ۵ / ۲۲۳)؛۲۰. تعيين ساعات الليل و تشخيصها بمنازل القمر (همو، ۴ / ۲۲۸)؛ ۲۱. شرح الارشاد، كه ظاهراً قسمتی از آن در كتابخانۀ مركزی، به شمارۀ (۴)۲۶۲۱ موجود است؛ ۲۲. فقه الصلاة (آقا بزرگ، ۱۶ / ۲۹۳)؛ ۲۳. اللوامع (آستان قدس، ۲ / ۱۳۰-۱۳۱، ۵ / ۴۸۷؛ شورا، ۱۲ / ۲۶۶)؛ ۲۴. نيات العبادات و صيغ العقود و الایقاعات (مرعشی، شم (۲)۴۱۵۰)؛ ۲۵. الهداية (آقا بزرگ، ۲۵ / ۱۶۴) و نيز چند كتاب ديگر از جمله استخراج الحوادث كه متضمن پيشگوييهايی براساس سخنان حضرت علی (ع) بوده، به وی منسوب است (آقا بزرگ، ۲ / ۲۱، ۸ / ۶۸، ۱۳ / ۱۰۸، ۲۰ / ۳۹، ۲۴ / ۷۴).
شوشتری (۲ / ۳۹۵-۳۹۶) مدعی شده است كه نزد ابن فهد كتابی در زمينۀ علوم غريبه بوده كه در هنگام مرگ، آن را به فردی سپرده و از وی خواسته بود كه آن را در رود فرات اندازد. براساس همين روايت سيدمحمد بن فلاح مشعشعی كه در آغاز از شاگردان ابن فهد بوده است، آن كتاب را با حيله به چنگ آورد و با استفاده از مطالب آن، بر خوزستان استيلا يافت. آقا بزرگ اين كتاب را همان استخراج الحوادث دانسته كه به نظر درست نمی‌آيد.
مآخذ
آستان قدس، فهرست؛ آقابزرگ، الذريعة؛ ابن ابی جمهور، محمدبن علی، عوالی اللئالی العزيزية، به كوشش مجتبی عراقی، قم، ۱۴۰۳ق / ۱۹۸۳م؛ ابن فهد حلی، احمدبن محمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، به كوشش مجتبی عراقی، قم، ۱۴۰۷ق / ۱۹۸۷م؛ افندی، ميرزا عبدالله، رياض العلماء، به كوشش احمد حسينی، قم، ۱۴۰۱ق / ۱۹۸۱م؛ بحرالعلوم، محمد مهدی، الرجال، به كوشش محمدصادق بحرالعلوم و حسين بحرالعلوم، نجف، مكتبة العلمين؛ حرعاملی، محمدبن حسن، امل الأمل، به كوشش احمد حسينی، بغداد، ۱۳۸۵ق / ۱۹۶۵م؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، تهران، ۱۳۸۲ق / ۱۹۶۲م؛ شورا، خطی؛ شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنين، تهران، ۱۳۶۵ش؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت، ۱۴۰۳ق / ۱۹۸۴م؛ مرعشی، خطی؛ مرکزی، خطی.
حسن انصاری