اخبار

عموما فرض می‌شود که علم امری رو به پیشرفت است و با پیشرفت آن، حقیقت آشکارتر می‌شود. تبیین‌های جدیدتر از علم البته با این تلقی سازگار نیستند و یکی از کسانی که این تلقی از علم را به چالش کشیده و تلاش کرده سیر تحول علم را توضیح دهد، تامس کوهن است. کوهن برای نشان دادن تغییرات اساسی در سیر علم، واژه «انقلاب» را استعمال کرده است.

زمانی كه چارلز اسپنسر داروین در دوم اكتبر ١٨٣٦ با كشتی بیگل به بریتانیا بازمی‌گشت، در مخیله‌اش نیز نمی‌گنجید كه حاصل ٥ سال سفر اكتشافی‌اش نظریه‌ای خواهد بود كه نه فقط فهم بشر از زیست‌شناسی را متحول خواهد ساخت، بلكه تمام گستره دانش و معرفت را درخواهد نوردید و بنیان‌های فهم انسان از خود و جهانش را دگرگون خواهد ساخت. داروین فرزند خلف علم جدید بود و دقیقا در مسیری قدم برمی‌داشت كه فرانسیس بیكن (١٦٢٦-١٥٦١) سیصد سال پیش از او ترسیم كرده بود؛ یعنی به جای نظرورزی و فرضیه‌پردازی در گوشه اتاق، به مشاهده و تجربه می‌پرداخت و وقتش را صرف تحقیق و پژوهش در متن طبیعت می‌كرد.

حوزه به‌عنوان نهاد علمی سنتی سابقه‌ای چند‌صد ساله دارد. در گذشته در کنار الهیات و ادبیات که از دروس اصلی حوزه‌های دینی بود، طبیعیات، ریاضیات، هیئت و سایر علوم نیز در حوزه تدریس می‌شد و اکثر حکمای ما در تمام این رشته‌های صاحب‌نظر بوده‌اند. این سنت در غرب مسیحی هم جاری بود و اختصاصی به جهان اسلام نداشت. پس از انقلاب علمی و با پیشرفت پر‌سرعت علوم تجربی، رشته‌های مختلف به‌طور تخصصی‌تر مورد بررسی قرار گرفت و اصطلاحا دیسیپلینه شد.

علم با همه عظمت و اهمیتی كه دارد نه بی‌خردی و جهل را می‌شناسد و نه می‌تواند آن را علاج كند. علم تنها می‌تواند وظیفه مهم خود را انجام دهد و سودای مطلق بودن نداشته باشد و اگر شرایطی فراهم باشد كه به این وظیفه عمل كند باید بسیار خوشحال بود.

علم چنانكه گفته شد هر چه و هر جا باشد منشا اثر است و به كار می‌آید؛ مع‌هذا گاهی می‌بینیم كه علم را به علم سودمند و علم بیهوده تقسیم می‌كنند و مثلا می‌گویند فلسفه هیچ سودی ندارد و همت‌ها را باید صرف علم كرد. غافل از اینكه اگر جان علم كه تفكر است نباشد، میل به علم نیست و این میل با سفارش این و آن حاصل نمی‌شود. البته این درست است كه از فلسفه هیچ بهره‌‌ای نظیر آنچه از مهندسی و پزشكی عاید می‌شود، به دست نمی‌آید.

علم در صورت و معنی جدیدش با فلسفه تفاوت دارد و با آن نباید اشتباه ‌شود زیرا نه مسائل فلسفه مسائل علم است و نه در فلسفه روش پژوهش علمی به كار می‌رود. (البته در فلسفه‌ها و در تاریخ فلسفه می‌توان پژوهش كرد ولی فلسفه تفكر است، پژوهش نیست.) با توجه به اینكه اعتبار علم در نظر همگان مسلم است چه بسا كسانی بگویند اگر در فلسفه روش پژوهش علمی به كار نمی‌رود برای آن اعتباری نمی‌توان قایل شد و نباید به آن اعتنا كرد. البته این حكم عجیبی است كه بگوییم اگر فلسفه با علم یكی نیست نباید به آن رو كرد.

آنچه مسلم است اینکه پیدایش و نیز کاربری اولیه‌ شبکه‌های اجتماعی، برقراری ارتباط‌های اجتماعی و آسان‌سازی آنها بوده است. هنوز هم اصلی‌ترین کارکرد آنها همین ارتباط‌های اجتماعی روزمره است، اما این کارکرد امروزه توسعه یافته است و دامنه‌های دیگری نیز پیدا کرده است.

کتاب «علم و دین؛‌ سرآغاز همه چیزها» تالیف هانس کونگ از سوی انتشارات تمدن علمی منتشر شد. نویسنده در این اثر، به گونه‌ای روزآمد به مساله جدال میان علم و دین پرداخته است.

فلسفه ی علم همانند ابعاد دیگر اندیشه ی انسانی از روزگاران قدیم در مطالعات و مباحثات علمی وجود داشته است و بنابراین شاید نتوان تاریخ دقیق آغاز کارکرد آن را معین ساخت. اما شاید بتوان پس از انقلاب علمی زمان گالیله و نیوتون، تلاش اگوست کنت را برای ارائه ی تفسیر جدیدی از جدایی مقوله ی علم و غیر علم و راه اندازی اندیشه ی اثبات گرایانه، شروع آن تلقی نمود. در زمان هیوم به برخی از عناوین و ابعاد فلسفه ی علم نیز اشاره شده است. شاید بتوان دومین حلقه ی تکمیلی زنجیره ی فلسفه ی علم را اثبات گرایان منطقی در نظر گرفت.

مسئلۀ رابطۀ علم و دین از دغدغه های جدی بشر است. معمولاً این رابطه را در چهار مقولۀ تعارض، استقلال، گفت وگو، و وحدت دسته بندی می کنند. در این نوشته، ضمن معرفی اجمالی این چهار مقوله، در پی آنیم تا موضع شریعتی را در این باره معرفی کنیم. شریعتی با اتکا به موضوعاتی چون یونانی زدگی علم و دین در قرون وسطی، رابطۀ علم و سرمایه داری، نفی انحصار علوم تجربی، مقایسۀ میزان اعتبار علوم تجربی و انسانی، و تأکیدهای دین بر کسب علمْ موضع تعارض را نفی می کند.