چند روایت از یك دیدار

1396/5/28 ۱۲:۰۳

«وقتی دكتر مصدق را ترك كردم او در وضع روحی بهتری بود. از برخورد رسمی و غیرمعمول مصدق حدس زدم كه وی دست امریكا را خوانده و از مداخله آن دولت در ماجرا آگاهی دارد. دكتر مصدق در سرتاسر مطالب خود با متلك‌ها و لحن نیمه شوخی و كنایه‌آمیز به توطئه و تبانی امریكا و انگلیس گوشه می‌زد.

 نگاهی به ملاقات بحث‌برانگیز دكتر محمد مصدق با لوی هندرسون، سفیر امریكا عصر روز پیش از كودتا
 

«وقتی دكتر مصدق را ترك كردم او در وضع روحی بهتری بود. از برخورد رسمی و غیرمعمول مصدق حدس زدم كه وی دست امریكا را خوانده و از مداخله آن دولت در ماجرا آگاهی دارد. دكتر مصدق در سرتاسر مطالب خود با متلك‌ها و لحن نیمه شوخی و كنایه‌آمیز به توطئه و تبانی امریكا و انگلیس گوشه می‌زد. حتی یك بار صریحا گفت كه نهضت ملی ایران تصمیم دارد كه در قدرت باقی بماند و تا آخرین نفر، اگر هم تانك‌های انگلیس و امریكا از روی نعش شان بگذرد، مقاومت خواهد كرد.»
این روایت لوی هندرسون، سفیر ایالات متحده در ایران از دیدار بحث‌برانگیزش با دكتر مصدق در ساعت ٦ عصر روز ٢٧ مرداد ١٣٣٢ است؛ یعنی تنها چند ساعت قبل از وقوع كودتایی كه یكی از نقاط عطف تاریخ ایران است، درباره این ملاقات عجیب و غریب بحث و حدیث‌های بسیاری گفته شده است، هندرسون احتمالا نخستین كسی است كه گزارشی از این دیدار داده، چرا كه بلافاصله بعد از بازگشت از دیدار به سفارت، گزارش گفت‌وگوهای خود را به واشنگتن فرستاد. گزارش هندرسون حكایت دارد از اینكه مصدق برخلاف معمول كه او را در پیژامه ملاقات می‌كرد این‌بار لباس تمام پوشیده بود. به نوشته هندرسون او در این ملاقات كه یك ساعت طول كشید مانند همیشه مودب بود، غیظ خود را فرو می‌خورد و بروز نمی‌داد.
این روایت از طرز برخورد مصدق متفاوت است از روایتی كه كرمیت روزولت، جاسوس سیا و مامور عملیات برای انجام كودتا و براندازی دكتر مصدق ارایه می‌كند. روزولت در كتاب «ضد كودتا» می‌نویسد كه پیشنهاد دیدار هندرسون با مصدق را او داده است. بعد از آنكه هندرسون با شنیدن خبر فرار شاه، عصر روز ٢٦ مرداد با هواپیمای وابسته نظامی امریكا از بیروت به تهران آمد و همان شب با او (روزولت) دیدار كرد. روزولت می‌نویسد: هندرسون متحیر بود كه چگونه پیش مصدق برود و با او چه بگوید. توصیه روزولت آن بود كه سفیر باید با دهان پر باد از رفتاری كه با اتباع امریكا می‌شود، شكوه آغاز كند و اگر مصدق در خصوص شاه چیزی بپرسد، پاسخ دهد كه البته ما در امور داخلی ایران مداخله نمی‌كنیم اما طبیعتا شاه را به چشم رییس قانونی كشور می‌نگریم.
بنا به روایت روزولت، هندرسون در دیدار با مصدق به محض شنیدن شكایت مصدق مبنی بر حمایت امریكا از شاه یاغی و فراری، گفت كه شاه فراری نیست بلكه هجرت كرده است! بعد هم از مصدق شكایت كرد كه امریكایی‌ها در كوچه و بازار با اهانت و آزار مواجه می‌شوند و گفت اگر این جریان متوقف نشود من از دولت متبوعم خواهم خواست كه خانواده امریكایی و نیز همه امریكاییان دیگر كه وجودشان در اینجا از نظر منافع ملی ما ضرورت ندارد به كشور خود فراخوانده شوند.
روزولت می‌گوید كه مصدق در برابر این سخنان درشت هندرسون یكه خورد و از سر دستپاچگی به پوزش برخاست كه نه آقای سفیر این كار را نكنید. بگذارید من رییس شهربانی را بخواهم و مطمئن باشید كه هموطنان شما از حمایت كامل پلیس برخوردار خواهند شد. روزولت تاكید می‌كند كه مصدق در حضور هندرسون و پیش از ترك او دستورهای لازم را به پلیس داد.
محمدعلی موحد، تاریخ‌پژوه و نویسنده كتاب مستطاب «خواب آشفته نفت» به درستی به این نكته اشاره می‌كند كه روایت روزولت از این دیدار با آنچه خود هندرسون گزارش كرده مطابقت ندارد. اما بلافاصله تاكید می‌كند كه روایت روزولت احتمالا سراپا ساختگی نیست، زیرا ابوالحسن عمیدی‌نوری از روزنامه‌نگاران حامی مصدق مدعی است كه هندرسون توسط علی‌پاشا صالح به او پیغام فرستاده و گفته كه این ملاقات از آن ملاقات‌ها نبود بلكه خودم از دكتر مصدق وقت گرفتم و صریحا اعلام كردم چون دولت امریكا ایران را در كام كمونیسم می‌بیند، زیرا كشور ما در اختیار توده‌ای‌هاست، دیگر رابطه‌ای با شما نخواهد داشت. دكتر مصدق جواب داد من الان دستور می‌دهم جلوی تظاهرات توده‌ای‌ها را بگیرند.
دكتر غلامحسین صدیقی، وزیر كشور فرهیخته مصدق نیز درباره این دیدار می‌گوید: «امریكایی‌ها از نفوذ عناصر كمونیست سخت ناراحت شده بودند. عصر روز ٢٧ مردادماه لوی هندرسون، سفیركبیر امریكا در تهران كه تازه از مرخصی آمده بود با مشاهده تظاهرات توده‌ای به دیدار نخست‌وزیر آمد و اظهار داشت: شما وضع خوبی ندارید؛ با این جریاناتی كه می‌بینیم كمونیست‌ها ابتكار عمل را به دست گرفته‌اند، شما در برابر این وضع چه خواهید كرد؟ البته آقای دكتر مصدق دستور جلوگیری از این تظاهرات را دادند ولی دیر شده بود.»
یك روایت جالب توجه دیگر از این دیدار را مهندس كاظم حسیبی، مشاور نفتی دكتر مصدق و معاون وزارت دارایی دولت او ارایه كرده است. او در یادداشت‌هایی كه همان روزها می‌نوشت درباره این دیدار چنین می‌نویسد: «ساعت ٥ بعد از ظهر مجددا برای ادامه مذاكرات به منزل دكتر مصدق آمدیم و چون هندرسون، سفیر امریكا كه چند ماه بود ایران نبود و بلافاصله بعد از كودتای (٢٥ مرداد) به تهران آمده بود با دكتر ملاقات داشت به منزل شایگان رفتیم.
 با آمدن فاطمی كه تندروتر بود بحث از جمهوریت و اعلام انقراض سلطنت شد ولی موانع دكتر هم تذكر داده شد، طرحی دایر به انتخاب شورای سلطنت تهیه كردیم و به منزل دكتر رفتیم و تا ساعت ٩:٥٠ در آنجا بودیم. دكتر پس از ملاقات با هندرسون خسته به نظر می‌رسید و بالاخره جریان را گفت كه خلاصه آن ابراز عدم رضایت هندرسون از جریانات اخیر ایران و اظهار علاقه و پشتیبانی از شاه و تذكر این نكته كه نخست وزیر سرلشكر زاهدی است و جواب دكتر شاه فراری چنین حقی نداشته و حتی در كشور هم اگر بود حق عزل نخست‌وزیر را نداشت و اینكه ما مقاومت می‌كنیم مگر آنكه تانك‌های شما از روی نعش‌های ما عبور كنند و به كلی از مساعدت آنان مایوس بود.» البته روایت دیگری نیز از حسیبی در یادنامه او از این دیدار ذكر شده كه به لحن تهدیدآمیز روزولت شبیه‌تر است. او در این روایت می‌گوید: «ساعت حدود ٦ یا ٧ عصر خبر آوردند كه هندرسون سفیر امریكا كه از سفر سوریه (دمشق) برگشته و با اشرف، خواهر شاه نیز در آنجا ملاقات كرده بود، به ملاقات مصدق آمده است. در آن هنگام ما داخل اتاق بودیم. دكتر مصدق به ما گفت شما به اتاق دیگر بروید. پس از پایان ملاقات مصدق مجددا ما را خواست و جریان ملاقات را برای ما تعریف كرد. مصدق گفت هندرسون به من گفته كه شما نخست وزیر نیستید. مگر شاه شما را عزل نكرده است؟ و من جواب دادم این حق شاه نیست كه نخست وزیر را عزل كند. این امر جزو اختیارات مجلس است. هندرسون تهدید كرده بود كه شما بدانید كه ما هر اقدام لازمی را انجام می‌دهیم. مصدق جواب می‌دهد هر اقدامی را كه فكر می‌كنید لازم است و می‌توانید، بكنید. هندرسن مجددا تهدید كرده بود و مصدق هم مودبانه به او جوابی داده بود كه معنایش این بود كه هر غلطی كه می‌خواهید بكنید. دكتر مصدق واقعا فكر می‌كرد كه آنها هیچ كاری نمی‌توانند بكنند.»
محمد علی موحد روایت دوم حسیبی را دقیق نمی‌داند و معتقد است همان داستان نخست كه از یادداشت‌های روزانه او آمده به واقعیت نزدیك‌تر است. در این میان روزنامه اتحاد ملی در مورخ ١٢ دی ماه ١٣٣٤ نیز راجع به وقایع عصر ٢٧ مرداد ١٣٣٢ روایت جالب‌توجهی دارد و می‌نویسد: «هندرسن، سفیر كبیر امریكا در منزل مصدق حاضر شده و بیاناتی را كه تقریبا جنبه اتمام حجت داشت، ایراد كرده بود و گفته بود اگر وضع به این ترتیب پیش برود چون تامینی برای امریكاییان نیست از ایران خارج خواهند شد و با هواپیمایی كه در دهران (عربستان سعودی) آماده شده به آن نقطه پرواز خواهند كرد و متعاقب همین ملاقات بود كه دستور جلوگیری از توده‌ای داده شد و برای نخستین مرتبه در آن چند روز حمله جدی به سربازان با سرنیزه و تفنگ به اجتماعات آنان شروع شد.»
اما مصدق این روایت‌ها را قبول ندارد. او در خاطرات و تالماتش راجع به مطالب این روزنامه می‌نویسد: «مندرجات روزنامه مزبور بر خلاف حقیقت است چون كه آقای سفیر كبیر امریكا چنین مذاكراتی نكرده و دستور جلوگیری از افراد توده هم مدتی قبل از آمدن ایشان كه ساعت شش بعد از ظهر بود، صادر شده بود. چنانچه فراموش نكرده باشم بیانات ایشان را كه آقای علی پاشا صالح ترجمه كردند روی سه موضوع بود: یكی این بود كه شهرت اینكه آقای سرلشكر زاهدی در سفارت ما است خلاف حقیقت است. دیگر اینكه رفراندومی كه در ایران صورت گرفته من مخالف بودم و سومی این بود كه از میدان سوم اسفند كه می‌گذشتم مجسمه اعلیحضرت شاه فقید (رضاشاه) را كه برداشته بودند دیدم و بسیار متاسف شدم.»
اسناد تازه منتشر شده توسط وزارت امور خارجه امریكا درباره كودتای ٢٨ مرداد تصویر جدیدی از این ملاقات بحث برانگیز ارایه می‌كند. در این سند جدید كه «مرور بحران اخیر» نام دارد، گفته می‌شود بر خلاف گزارش اولیه هندرسون دیدار مصدق و هندرسن تنش‌زا بوده و به‌طور ناگهانی به پایان رسیده است. در این سند آمده «بنا بر یك گزارش موثق، (هندرسون) به مصدق هشدار داد كه ادامه اصرارش به باقی ماندن در سمت نخست‌وزیری به نفع ایران نیست.» بنا بر سند، مصدق از حرف هندرسون به‌شدت عصبانی شد و پاسخ داد كه او حق دخالت در امور داخلی ایران را ندارد. بعدها معلوم شد كه سفیر امریكا مصدق را تهدید كرده كه اگر نظم و آرامش را به خیابان‌ها برنگرداند و حملات تظاهرات‌كنندگان ملی یا چپ‌گرا به شهروندان و مراكز امریكایی در ایران متوقف نشود، كمك‌های مالی و فنی واشنگتن به ایران به خطر خواهد افتاد و كاخ سفید احتمالا از به رسمیت شناختن مصدق به‌عنوان نخست‌وزیر خودداری خواهد كرد.

منبع: اعتماد