زندگی و زمانه دکتر فاطمی / محمود فاضلی

1394/8/20 ۰۹:۳۶

تیرباران جوان ترین وزیر خارجه تاریخ ایران

حسین فاطمی متولد در 1296 نائین است . در سال 1315 که برادرش نصرالله سیف پور فاطمی امتیاز روزنامه باختر را گرفت، با او همکاری کرد و برای فعالیت بیشتر مطبوعاتی اصفهان را ترک کرد و به تهران آمد و به توصیه چند نفر به روزنامه ستاره معرفی و با ماهی 20 تومان استخدام شد. استعداد ذاتی وی در فن نگارش و پرکاری و جدیت در کار موجب شد سردبیری روزنامه ستاره به وی محول شود و تقریباً گردانندۀ اصلی روزنامه بود. پس از چندی ادارۀ روزنامه باختر را برعهده گرفت این روزنامه به علت مقالات تند و در عین حال مستند و همکاری با گروهی از نویسندگان برجسته جای خود را در محافل سیاسی و مطبوعاتی تهران باز کرد. روزنامه باختر تا سال 1324 به مدیریت حسین فاطمی انتشار ‌یافت. فاطمی در همین سال تصمیم گرفت برای تحصیل در فن روزنامه نگاری و آموزش مطبوعات در اروپا، سفری به فرانسه داشت. در مدت اقامت در اروپا روابط خود را با مطبوعات ایران قطع نکرد و مقالاتی برای روزنامه مرد امروز و روزنامه ستاره تنظیم و ارسال می‌داشت. در سال 1327 به تهران بازگشت و تصمیم به انتشار روزنامه گرفت و در سال 1328 امتیاز روزنامه باختر امروز به نام فاطمی صادر شد.

عصر روز 8 مرداد 1328، دو روز پس از پایان عمر مجلس پانزدهم و معلق ماندن قرارداد الحاقی نفت، نخستین شماره باختر امروز با سر مقاله‌ای تحت عنوان «یا مرگ یا آزادی» منتشر گردید و از همان آغاز به انتقاد شدید و گزنده از هیئت حاکمه پرداخت. افشاگری صادقانه و بیان حقایق، روزنامه باختر امروز را در صف اول مطبوعات ایران قرار داد. با دنبال تشکیل جبهه ملی، فاطمی در کنار دکتر مصدق قرار گرفت و روزنامه خود را ارگان جبهه ملی کرد. وی توسط این روزنامه افکار و عقاید جبهه ملی را انتشار می‌داد مشاور نزدیک مصدق بود. بنا به شهادت صریح مصدق، ابتکار پیشنهاد ملی کردن نفت از سوی فاطمی بود. این پیشنهاد نه تنها در ایران بلكه در تمام دنیا به روزگار خود انفجاری بس عظیم آفرید.

فاطمی كه خود مبتكر نظریه اقتصاد بدون نفت برای ایران بود درباره حل و فصل دعوای نفت عقیده داشت كه یافتن یك راه حل دوستانه برای این مساله در آینده نزدیك امكان پذیر نبوده و ایران ناگزیر است تعطیل شدن نامحدود صنعت نفت خود را بپذیرد و مملكت ما ، قرنها بدون نفت زندگی كرده است. اگر این بهایی است كه باید برای حفظ حیثیت و تمامیت ما پرداخت گردد بگذار چنین شود.

پس از مدتی از شروع به كار دولت مصدق در بهار 1330با تلاش فاطمی اسناد جاسوسی فراوانی از دخالت ها و جاسوسی های انگلیس در ایران در خانه مستر سدان كشف شد و بزرگترین رسوایی جاسوسی تا آن تاریخ را برای انگلیس به ارمغان آورد و با تلاش فاطمی این مساله به مجامع بین‌المللی كشانده شد. پس از شكایت انگلیس از ایران به شورای امنیت، فاطمی به همراه مصدق به نیویورك سفر كرد و با تمام قوا از حقوق ملت ایران دفاع نمود. او در این زمان به عنوان سخنگوی ایران هر روز تعدادی روزنامه نگار را از كشورهای مختلف می پذیرفت و از حقوق ملت ایران دفاع می کرد.

به هنگام نخست‌وزیری دکتر مصدق، فاطمی معاونت سیاسی و پارلمانی او را عهده دار بود. در سال 1330 در اواخر آذر ماه برای شرکت در انتخابات مجلس شورای ملی از سمت خود کناره گیری نمود. در بهمن ماه 1330 و در انتخابات مجلس هفدهم فاطمی به عنوان نماینده مردم تهران انتخاب شد اما در 25 بهمن 1330 در حالی كه بر مزار روزنامه نگار محمد مسعود مشغول سخنرانی و گرامیداشت یاد و خاطره این روزنامه نگار بود ناگهان صدای گلوله‌ای سخنان او را قطع نمود و او نقش بر زمین شد. در این هنگام جمعیت فدائیان اسلام به رهبری نواب صفوی در زمرۀ مخالفان دولت در آمده و بالاخره یکی از اعضای آن عامل سوءقصد به دکتر فاطمی بود. ضارب جوانی17 ساله و عضو گروه فدائیان اسلام به نام مهدی عبد خدایی بود كه سریعا دستگیر شد. به گفته برخی دکتر فاطمی ضمن آنکه معاون سیاسی دکتر مصدق بود ، ایدئولوگ و خط دهنده وی نیز محسوب می‌شد. فدائیان اسلام او را یکی از عوامل موثر جدایی خط اسلامی نواب صفوی از دولت ملی می‌شناختند . عبدالحسین واحدی در جمع اعضای فدائیان اسلام نیز ضمن حمله شدید به فاطمی وی را عامل دستگیری دو نفر از اعضای جمعیت معرفی کرده بود . آثار این گلوله حتی پس از مراجعه به آلمان و عمل جراحی تا آخر عمر كوتاهش او را آزار می داد.

مصدق و یارانش مخالفت خود را با قرارداد گس-گلشائیان كه دولت انگلیس را در غارت منابع ایران آسوده خاطر می‌ساخت آغاز نمودند و این در حالی بود كه شاه به انگلیسی ها قول داده بود كه با گرفتن اختیار انحلال مجلسین خواهد توانست لایحه نفت گس- گلشائیان را از تصویب بگذراند و چون حسین علا كاری از پیش نبرد تیمسار رزم آرا بر سر كار آمد. مصدق و یارانش قاطعانه در برابر رزم آرا ایستادند و عملا كار او را متوقف كردند.

در انتخابات دوره 17 مجلس شورای ملی فاطمی به وکالت از طرف مردم تهران انتخاب شد ولی تا چند ماه به علت بیماری نتوانست در مجلس شرکت کند. در مهر ماه 1331 فاطمی عهده دار وزارت امور خارجه شد. در این سمت در اجرای سیاست خارجی دولت قاطعانه عمل نمود و وزارت امور خارجه را تصفیه نمود. از جمله کارهای اساسی او در وزارت امور خارجه، قطع رابطه سیاسی با انگلستان و بستن سفارت انگلستان در تهران و کنسولگریهای این کشور در شهرستان ها بود. در تاریخ 30 مهر 1331 دکتر فاطمی وزیر خارجه ایران، ضمن یادداشتی خطاب به سفارت انگلیس، تصمیم دولت ایران را به قطع رابطه سیاسی با دولت انگلستان اعلام کرد و دلیل اخذ این تصمیم را خودداری انگلستان از کمک به حل اختلاف فیمابین و حمایت غیر قانونی از شرکت سابق و مداخلات مأمورین رسمی آن دولت در ایجاد تحرکات و اخلال در نظم و آرامش کشور بیان نمود. پس از 93 سال روابط دو کشور قطع شد و محمدرضا شاه با این تصمیم موافق نبود.

شب 25 مرداد دكتر فاطمی كه تازه به منزل آمده بود ناگهان با هجوم وحشیانه ماموران به منزلش روبرو شد. وی به گونه ای اهانت آمیز بازداشت شد. با همسر و بچه خردسالش نیز بدرفتاری كردند. دكتر فاطمی پس از شكست كودتای اول و مراجعه به منزلش و اطلاع از بدرفتاری‌های شدید ماموران با همسر و فرزندش شدیدا خشمناك شد. در این هنگام از مصدق می‌خواست تا او را وزیر دفاع كند تا قاطعانه با دشمنان برخورد كند. به مصدق پیشنهاد اعلام جمهوری داد اما مصدق كه می‌دید همه چیز با آرامش به نفع او خاتمه یافته است او را دعوت به آرامش و میانه روی می كرد.

در 26 مرداد 1332 پس از خروج شاه از ایران، تظاهراتی بزرگ به دعوت فراکسیون نهضت ملی و حزب‌های هوادار مصدق در میدان بهارستان انجام شد و در آن جبهه ملی انتقاد شدیداللحنی از شاه نمود. فاطمی نیز خواستار لغو نظام سلطنتی در ایران شد. به دنبال کودتای 28 مرداد 1332 فاطمی از مصدق خواست طی بیانیه ای مردم را به كمك بخواهد اما هنگامی كه نوار ضبط شده سخن مصدق را به رادیو رساند آنجا را در تصرف كودتاچیان دید و با زحمت به منزل مصدق بازگشت. فاطمی با فداكاری سعید فاطمی خواهر زاده اش و برخی محافظان نخست وزیر از آن مهلكه گریخت و قریب 7 ماه در مخفیگاه به سر برد.

رژیم همه جا به دنبال دكتر فاطمی می گشت و سرانجام سروان جلیلوند به رئیس شهربانی گزارش داد كه مرد مشكوكی در خانه روبروی خانه خواهرش زندگی می كند و شاید افسر توده ای باشد. در 6 اسفند فاطمی دستگیر شد. با همان لباس منزل او را به نزد نصیری می برد. نصیری ابتدا به دكتر فاطمی بد دهنی می كند و دكتر فاطمی در جواب می‌گوید ما برای مملكت به جز خدمت كاری نكرده‌ایم، آینده این را به شما اثبات می‌كند و در جواب ناسزای نصیری می گوید تیمسار شما مودب تر صحبت كنید و نصیری در جواب چنان با مشت به صورت دكتر فاطمی می‌كوبد كه تمام صورت و لباس دكتر فاطمی پر خون می شود و بینی او می‌شكند.

در ساعت دو بعدازظهر فاطمی را در حالی که دست بند به دست های او زده بودند و هنگامی كه دكتر فاطمی از پله های شهربانی به پائین می آید شعبان بی مخ و اوباش وی با هماهنگی تیمور بختیار پای پله های شهربانی با چاقو بر سر دكتر فاطمی می ریزند و اگر فداكاری خواهر از جان گذشته دكتر فاطمی بانو سلطنت فاطمی نبود وی به قتل می رسید. ماموران فرمانداری نظامی فاطمی را بی هوش را با اتومبیل جیپ به بیمارستان شماره یک ارتش بردند و خواهرش را به بیمارستان نجمیه منتقل ساختند. اما شعبان جعفری (شعبان بی مخ) مدعی است «من هیچوقت چاقو نزدم. ولی زدمش. نمیگم نزدمش، میگم خواهرشو نزدم. تو زندگیم تا امروز هیچوقت دست به چاقو نزدم!» .

در این هنگام كه حكم اعدام دكتر فاطمی تائید شده بود دربار شدیدا میل داشت تا از او توبه نامه‌ای بگیرد. با تلاش پیگیر آیت ا.. زنجانی سرتیپ قلعه بیگی با شرافت تمام بدون دریافت وجهی وكالت دكتر فاطمی را پذیرفت و در ابتدا كه فكر می‌كرد شاید مفید واقع شود تلاش فراوانی كرد. روز 7 مهر ماه 1333 دكتر فاطمی را در حالی كه از درد به خود می پیچید روی برانكارد به دادگاه نظامی منتقل كردند. چند تن از پزشكان رژیم اعلام نمودند كه او در سلامت است! و وكیل او نیز پس از زمان تنفس دیگر به دادگاه بازنگشت و برای آن كه سریعتر كار تمام شود وكیل دكتر شایگان و مهندس رضوی را كه حتی تا آن موقع پرونده را ندیده بود به عنوان وكیل تسخیریش انتخاب كردند و آزموده از دادگاه خواست تا محاكمه دكتر فاطمی سری و غیر علنی باشد و سرانجام حكم دستوری اعدام فاطمی صادر شد. رئیس دادگاه اولیه سرتیپ قطبی و رئیس دادگاه تجدید نظرسرلشكر مزین بود و تقاضای فرجام هم رد شد. در بخش‌هایی از دفاعیه دكتر فاطمی آمده است «با همه انتقامجویی ها و خشونت‌ها و بد رفتاری هایی كه با من شده است هزار مرتبه آن زجرها و عقوبت‌ها را بر مهر و لبخند هر بیگانه ترجیح می دهم و سیلی از دست هم وطن خود را بهتر از نوازش و عطوفت دیگری می پذیرم».

پس از صدور حكم اعدام در مكتوب شماره 11 چنین می نویسد «در این موقعی كه یك ساعت از صدور رای دستوری می گذرد یك ذره ناراحت نیستم زیرا اگر آن افتخار را پیدا كنم كه در راه وطنم این نیمه جان را بگذارم درست در راه حقیقی خودش صرف شده است» . تیمور بختیار فرماندار نظامی به همراه آزموده دادستان ارتش و عده ای دیگر به زندان می روند. آزموده از او خواست تا اگر تقاضایی دارد بگوید و دكتر فاطمی خواستار دیدار با خانواده و ملاقات با دكتر مصدق شد كه آزموده با خشم به او گفت هنوز هم دست از سر این مرد بر نمی داری؟ و دكتر فاطمی تنها توانست چند لحظه ای با دكتر شایگان و مهندس رضوی خداحافظی كند كه خاطره آن تا سالها باقی ماند. فاطمی، مصدق را وصی خود قرار داد. او در 19 آبان 1333 با چشمان باز در برابر جلادان ایستاد. در واپسین لحظات زندگی فاطمی عمیقترین احساسات راستین خود را خطاب به افسران و درجه داران حاضر در مراسم اعدام بیان کرد. هشت گلوله از لوله های تفنگ چهار سرباز شلیك شد. فاطمی 37 ساله که هنوز جوانترین وزیر امور خارجه ایران در تاریخ است در کنار شهدای 30 تیر در ابن بابویه به خاک سپرده شد. مصدق در رابطه با فاطمی می‌گوید «ایشان شخصیت منحصر به فردی بود که من در ایران بعد از مشروطیت تا به حال چنین کسی را با چنین اطلاعاتی که این‌گونه در راه اعتلای ایران فداکاری کند ندیده بودم و از این جهت ایشان نزد من قابل احترام است».

منابع :

- شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، باقر عاقلی، ج2، تهران، گفتار، 1380.

- پنجاهمین سال شهادت دکتر حسین فاطمی، انور خامه‌ای، ماهنامه حافظ، ش8، آبان 1383 .

- حسین شاه حسینی، فرازهایی از زندگی و مبارزات دکتر حسین فاطمی، ماهنامه چشم انداز ایران، ش 22.

- جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران ، غلامرضا نجاتی، انتشار، 1364 .

- سایت موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.

- كشتگان بر سر قدرت، مسعود بهنود، نشر علم، 1378 .

- رودخانه خروشان عشق، محمود حكیمی، نشر قلم، 1381.

- خاطرات و مبارزات دكتر حسین فاطمی ، بهرام افراسیابی، نشر سخن 1371 .

- خاطرات شعبان جعفری، به کوشش هما سرشار ، نشر ثالث ، 1380.

- دکتر سید حسین فاطمی ، ناصر تکمیل همایون، روزنامه اطلاعات، 19 آبان 1375.

نظر دهید