درباره جایگاه وزارت در اندیشه سیاسی خواجه نظام‌‌الملک طوسی

1394/8/11 ۱۱:۴۶

تاریخ ایران زمین نام خواجه نظام‌الملک طوسی را هیچ‌گاه از یاد نخواهد برد. این روزها سالروز قتل این وزیر قدرتمند دوره سلجوقی و صاحب کتاب عظیم «سیاستنامه» در نهاوند است. خواجه بزرگ ابوعلی حسن بن علی بن اسحاق، مشهور به نظام‌الملک، وزیر الب ارسلان و ملک‌شاه سلجوقی، در طوس زاده شد. آن‌گونه که درباره خواجه نظام‌الملک نوشته‌اند و تذکره‌نویسان روی آن اجماع دارند: «او به سال 408 هجری قمری در نوغان طوس تولد یافت و این تاریخ با توجه به تاریخ قتل او که در 77 سالگی به سال 485 اتفاق افتاد، درست می‌نماید.» مردی که جایگاه تازه‌ای برای مقام وزارت در درون سلطنت تعریف کرد، اما این جایگاه برای او چگونه شکل گرفت و به درسی در سیاستنامه‌ها تبدیل شد؟

شریک ملک

 سجاد صداقت: تاریخ ایران زمین نام خواجه نظام‌الملک طوسی را هیچ‌گاه از یاد نخواهد برد. این روزها سالروز قتل این وزیر قدرتمند دوره سلجوقی و صاحب کتاب عظیم «سیاستنامه» در نهاوند است. خواجه بزرگ ابوعلی حسن بن علی بن اسحاق، مشهور به نظام‌الملک، وزیر الب ارسلان و ملک‌شاه سلجوقی، در طوس زاده شد. آن‌گونه که درباره خواجه نظام‌الملک نوشته‌اند و تذکره‌نویسان روی آن اجماع دارند: «او به سال 408 هجری قمری در نوغان طوس تولد یافت و این تاریخ با توجه به تاریخ قتل او که در 77 سالگی به سال 485 اتفاق افتاد، درست می‌نماید.» مردی که جایگاه تازه‌ای برای مقام وزارت در درون سلطنت تعریف کرد، اما این جایگاه برای او چگونه شکل گرفت و به درسی در سیاستنامه‌ها تبدیل شد؟

  زمانه خواجه

درباره خواجه نظام‌الملک نوشته‌اند که «پدر او، خواجه ابوالحسن، پس از آنکه آفتاب دولت آل‌سلجوق به برآمدن آغاز کرد، با فرزند خود از طوس به بیهق آمد.» درباره آغاز کار دیوانی خواجه، مانند دیگر سوانح زندگی او، سخنان تذکره‌نویسان، بیشتر از آنکه پایه‌ای در واقعیت داشته باشد، افسانه است و جدا کردن آن از این همیشه آسان نیست. نکته مهم درباره زمانه زندگی خواجه نظام‌الملک – همان‌گونه که اشاره رفت - این است که حتی در زمان حیات او افسانه‌های فراوانی درباره‌اش در افواه رواج داشته است. در چگونگی رسیدنش به وزارت نیز یکی از ویژگی‌های برجسته او چنین ذکر شده است: «ابوعلی همتی بلند داشته، چندان‌که حتی در نوجوانی آثار بزرگی در ناصیه او هویدا ‌بوده است.»

  وزارت الب ارسلان

خواجه نظام‌الملک پس از فراغت از آموزش‌های مقدماتی و فرا گرفتن حدیث و فقه شافعی که ‌باید حدود20 سالگی او باشد، به همراه پدر که از سوی عمید غزنوی خراسان، بُنداری طوس را داشت، به غزنه رفت و در آنجا با فنون کار دیوان آشنا شد. با روی کار آمدن سلجوقیان، خواجه در مرو مشغول خدمت برای چغری‌بیک، پدر الب‌ ارسلان، شد. به دلیل درایت‌های خواجه، چغری بیک او را نزد فرزندش الب ارسلان فرستاد و در نامه‌ای به او درباره خواجه چنین نوشت: «باید او کاتب و مشیر و مدبر باشد به جای پدر.»

خواجه از 47 سالگی مشغول خدمت برای الب ارسلان به‌عنوان وزیر بود. در برخی از نوشته‌های تاریخی در شرح‌حال خواجه گزارش‌هایی از مصلحت‌اندیشی‌های سیاسی او آمده است. بدیهی است که این همه با آنچه خواجه در «سیاستنامه» در اهمیت و اصالت مصالح سیاسی آورده، مطابقت دارد.

  وزارت ملک‌شاه

الب ارسلان، پس از مدتی خواجه نظام‌الملک را برای وزارت فرزند خردسال خود ملک‌شاه، که فرماندهی جنگ با رومیان را برعهده داشت، منصوب کرد و خواجه در چند جنگ همراه و همگام ملک‌شاه بود. زمانی که در دهم ربیع‌الاول 465، الب ارسلان پس از 9 سال و 6 ماه فرمانروایی به قتل رسید، پادشاهی وسیع و نیرومندی که بخش بزرگی از ایران زمین را شامل می‌شد، به ملک‌شاه سلجوقی، ولیعهد الب ارسلان رسید؛ پادشاهی بزرگی که بسیاری خواجه نظام‌‌الملک طوسی را معمار و نظریه‌پرداز آن می‌دانسته‌اند. پس از آنکه ملک‌شاه زمام امور را به دست گرفت، همه کارهای کشور را به نظام‌الملک تفویض کرد و خطاب به او گفت: «من امور را از کوچک و بزرگ به تو واگذار کردم. تو مرا به منزله پدر هستی.»

برخی از تاریخ‌نگاران درباره وضعی که ایران در آغاز فرمانروایی ملک‌شاه سلجوقی داشت، چنین نوشته‌اند که «پنداری عهد او جوانی دولت و بهار ایام ملک و تراز کسوت پادشاهی بود...». سیدجواد طباطبایی به این نکته اشاره می‌کند که «در درستی این ارزیابی تردید نمی‌توان کرد و خود خواجه به‌عنوان معمار این جوانی دولت آل سلجوق در ایران زمین، به خوبی از اهمیت وضع نوآیینی که ایجاد شده بود، آگاهی داشت.»

  اهمیت نهاد وزارت

با چیرگی ترکان بر ایران زمین، وزارت به نهادی بسیار با‌اهمیت تبدیل شد زیرا شاهان ترک در بهترین حالت جز جهانگیری هنر دیگری نداشتند، در حالی که رتق و فتق امور کشور، به‌طور کلی، به وزیران واگذار شده بود. در زمان خواجه نظام‌الملک نهاد وزارت اهمیتی بی‌سابقه یافت. البته این نکته جالب توجه است که نظام‌الملک دارای قدرت و توانایی استثنایی بود و به‌ویژه با به قدرت رسیدن ملک‌شاه که جوانی20 ساله بود، خواجه توانست همه امور کشوری و لشکری را در دست خود متمرکز و بلامعارض بر شاهنشاهی پهناوری، که از زمان فروپاشی شاهنشاهی ساسانی در ایران زمین سابقه نداشت، فرمانروایی کند.

در دوره هزار ساله چیرگی ترکان بر ایران زمین، بر حسب معمول، تعادل ناپایدار آغازین دو نهاد سلطنت و وزارت، با استوار شدن پایه‌های سلسله نوبنیاد دستخوش تزلزل می‌شد و وزیرانی نوخاسته به قدرت می‌رسیدند و از این راه به ثروتی نائل می‌شدند که آنان را به «شریک مُلک» تبدیل می‌کرد. خواجه نظام‌الملک با توجه به اقتدار شخصی که ناشی از کاردانی و کارآزمودگی او بود و به سبب وسعت خانواده‌اش- فرزندان و وابستگانی که در ولایات مختلف کشور در مصدر امور قرار داشتند- از جمله وزیرانی بود که قدرتی بی‌سابقه پیدا کرد و همین امر موجب شد سلطان از او بیمناک و ترسناک شود. از مطالبی که خواجه نظام‌الملک در بخش دوم از «سیاستنامه» با تفصیلی نسبی مطرح می‌کند، جایگاه وزارت و اهمیت آن است. از این حیث، این بخش دوم در‌واقع به منزله واپسین هشدار او به سلطان به شمار می‌رود و خواجه با تاکید بر این نکته که دولتی می‌تواند استوار بماند که وزیری کاردان و اصیل‌زاده در راس امور آن قرار گرفته باشد، به‌عنوان هواخواه واقعی دولت سلجوقیان، فصولی را می‌نویسد و در آن با هشداری به سلطان، نظر او را بر این نکته جلب می‌کند که دولت، بدون ‌وزیر نمی‌پاید و نیز او خود را وزیری می‌داند که بر‌کنار شدنش به معنای زوال دولت سلجوقیان خواهد بود.

این ارزیابی خواجه از اوضاع و احوال زمانه خود در اوج قدرت دولت سلجوقیان، با توجه به تحول آتی آن، که بلافاصله پس از مرگ ملک‌شاه در سراشیب انحطاط و زوال گریزناپذیر افتاد، مبین آگاهی ژرف خواجه از ماهیت قدرت سیاسی زمانه اوست و بی‌دلیل نیست که برخی نویسندگان، با توجه به آنچه بر دولت سلجوقیان گذشت، ارزیابی خواجه را درباره مرگ ملک‌شاه و زوال محتوم دولت آنان، از کرامات او دانسته‌اند.

در اندیشه سیاسی خواجه، وزیر از جایگاهی ممتاز برخوردار است و به این‌سان، او هر گونه بی‌توجهی به الزامات قدرت و اعراض از حسن اداره امور را از ویژگی‌های وزیری می‌داند که زوال ملک و فساد مملکت می‌جوید.

منبع: روزنامه شهروند