افلاطون و اتحاد سیاست و اخلاق

1385/8/6 ۰۳:۳۰

بر خلاف متفکران جهان جدید، در تفکر یونان باستان اخلاق و سیاست چنان و چندان در هم تنیده اند که جدا کردن آنها کار آسانی نیست. یکی از متفکران مطرح یونان باستان که اتحاد سیاست و اخلاق را نشان می دهد افلاطون است.

بر خلاف متفکران جهان جدید، در تفکر یونان باستان اخلاق و سیاست چنان و چندان در هم تنیده اند که جدا کردن آنها کار آسانی نیست. یکی از متفکران مطرح یونان باستان که اتحاد سیاست و اخلاق را نشان می دهد افلاطون است. در این مقام نسبت اخلاق و سیاست در اندیشه های این متفکر مطرح تاریخ تفلسف بشری بسط می یابد.
قبل از هر چیز باید به این نکته اشاره کرد که اصولا زندگی یونان باستان در مجموعه ای سیاسی به نام دولت شهر معنی پیدا می کند. دولت - شهر در واقع همان جامعه است. اصولا امکان اینکه انسان خارج از سیستم دولت - شهر تصور شود وجود ندارد. به همین خاطر است که فیلسوفانی چون افلاطون و ارسطو انسان را حیوانی سیاسی می دانند. به قول ارسطو موجودی که خارج از دولت - شهر یا جامعه زندگی می کند یا حیوان است یا خدا. بنابراین انسانها چه برای رفع نیازهای طبیعی خود و چه برای دسترسی به خیر و سعادت اعلی ضروری است که در دولت - شهر به سر برند. از همین جاست که می توان گفت اصولا تصور جدایی اخلاق از سیاست در تفکر فیلسوفان بزرگ یونانی از جمله افلاطون وجود ندارد.
اخلاق افلاطون مبتنی بر جستجوی سعادت ونیک بختی است؛ به این معنی که در جهت حصول بالاترین خیر انسان که داشتن آن سعادت و نیکبختی حقیقی را در بر دارد شکل گرفته است. می توان گفت: که بالاترین خیر انسان توسعه و پیشرفت حقیقی شخصیت انسان به عنوان موجودی عقلانی و اخلاقی، رشد و پرورش صحیح نفس او ، خوشی و آسایش و هماهنگی کلی با زندگی است.
البته خیر اعلی یا سعادت انسان شامل معرفت خداست. نیکبختی و سعادت نیز با پیروی از فضیلت که به معنی حتی الامکان شبیه شدن به خداست به دست می آید. انسانی که درجستجوی خیر اعلی و سعادت حقیقی است هر چه بیشتر می کوشد تا به خدا نزدیک شود.
شاید بتوان گفت که افلاطون نظر سقراط را که فضیلت را معرفت می دانست پذیرفته است. فضیلت واقعی یاخیر اعلی همان معرفت است که دست یافتنی است و انسان می تواند چنین فضیلتی (معرفت ) را در جامعه تحت رهبری فیلسوف که معرفت حقیقی نزد اوست کسب کند. در کتاب "جمهوری" افلاطون چهار فضیلت عمده یا اصلی را مشخص می کند 1- حکمت 2- شجاعت 3- اعتدال یا خوشتن داری 4- عدالت. فضیلت حکمت ناشی از جزء عقلانی نفس، فضیلت شجاعت ناشی از جزء اراده و فضیلت اعتدال یا خویشتن داری ناشی از اتحاد دو جزء اراده وشهوت تحت حکومت عقل است. عدالت نیز فضیلتی کلی و عام است که زمانی مشخص می شود که هر جزء نفس (عقل، اراده، شهوت) کار خود را با هماهنگی انجام دهد. همانگونه که در ابتدای بحث اشاره شد دست یابی انسان به سعادت حقیقی و خیر اعلی تنها در دولت شهر یا جامعه ممکن است. بنابراین نظریه اخلاقی افلاطون با نظریه سیاسی او ارتباط نزدیکی دارد.
بنابراین این برای فیلسوفی نظیر افلاطون که به سعادت انسان و به زندگی خوب برای انسان علاقه مند بود ضروری والزام آور بود که ماهیت حقیقی و کار ویژه دولت را معین کند. با این وصف اگر همه شهروندان اخلاقا انسانهای بد باشند در واقع غیرممکن است که دولت شهر خوب برای خود ترتیب دهند.
افلاطون فردی نبود که این نظر را بپذیرد که یک اخلاق برای خود و اخلاقی دیگر برای کشور وجود دارد. قوانین اخلاقی مطلقی وجود دارد که به همه آدمیان و همه کشورها فرمانروایی دارد. در مدینه فاضله افلاطون کار ویژه های اخلاقی مهمی برای حکومت ترسیم می شود. درست است که شرط لازم برای رسیدن به سعادت زندگی دردولت شهر است اما شرط کافی نیست.
شرط کافی این است که در مدینه فاضله یک فیلسوف که آگاه به سعادت حقیقی است حاکم باشد و یا اینکه حاکمان موجود فیلسوف شوند. بنابراین وظیفه آموزش و تربیت افراد جامعه بر عهده دولت است. افلاطون وظایف مختلف حکومت را مفصلا در کتاب جمهوری و بعدا با تغییراتی در قوانین تشریح می کند.
با این حساب در اندیشه افلاطون نه اخلاف فردی از اخلاق جمعی جداست و نه اینکه وظایف تربیتی و اخلاق جامعه از عهده دولت ساقط است. همانطور که در اندیشه مدرن چنین اتفاقی افتاده است. خبرگزاری "مهر"


خان احمدی