حال و روز آثار تاریخی ایران در عراق از طاق کسری تا آرامگاه امیرکبیر

1394/5/18 ۱۰:۰۳

هفته گذشته در رویدادی مهم، مدیر کل دفتر ثبت آثار تاریخی سازمان میراث فرهنگی اعلام کرد که بر اساس تفاهمنامه امضا شده میان این سازمان و وزارت گردشگری عراق، ایوان مدائن یا طاق کسری برای ثبت در فهرست میراث فرهنگی جهان به سازمان یونسکو معرفی می‌شود. این مقام مسئول اعلام کرد با توجه به تصمیم دولت عراق برای ثبت جهانی گورستان وادی‌السلام نجف، کارگروه مشترکی بین دو کشور تشکیل شده تا ایران به عراق در تهیه پرونده ثبتی این اثر کمک کند.

ایوان مدائن را میراث دو ملت دان!

   رضا ستوده: هفته گذشته در رویدادی مهم، مدیر کل دفتر ثبت آثار تاریخی سازمان میراث فرهنگی اعلام کرد که بر اساس تفاهمنامه امضا شده میان این سازمان و وزارت گردشگری عراق، ایوان مدائن یا طاق کسری برای ثبت در فهرست میراث فرهنگی جهان به سازمان یونسکو معرفی می‌شود. این مقام مسئول اعلام کرد با توجه به تصمیم دولت عراق برای ثبت جهانی گورستان وادی‌السلام نجف، کارگروه مشترکی بین دو کشور تشکیل شده تا ایران به عراق در تهیه پرونده ثبتی این اثر کمک کند. تصمیم به همکاری برای ثبت جهانی طاق‌کسری، در شرایطی صورت می‌پذیرد که این اثر ایرانی پیش‌تر در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شده بود اما اقدامات صدام حسین برای تخریب تدریجی آن و اجازه ندادن به نمایندگان یونسکو برای بازدید از طاق کسری موجب شد از فهرست میراث جهانی حذف شود، اگرچه طاق‌کسری شناخته شده‌ترین اثر تاریخی ایران در عراق است اما در سایر نواحی این کشور نیز آثار تاریخی زیادی متعلق به سلسله‌های ایرانی وجود دارد. یکی از درخشان‌ترین این آثار شهر باستانی هترا (الحضر) است که بخش بزرگی از آن اسفندماه سال گذشته توسط گروه داعش تخریب شد. هترا نیز در فهرست میراث فرهنگی جهان ثبت شده اما به خاطر اشغال و ویرانی آن توسط داعش در فهرست میراث در خطر قرار گرفته است.

 ایران دیروز، عراق امروز

قلمرو فرهنگی ایران بسیار گسترده‌تر از قلمرو سیاسی آن است. از این‌رو، بخش مهمی از میراث فرهنگی ایران را باید بیرون از مرزهای سیاسی‌اش جست‌وجو کرد؛ از آسیای میانه و شبه قاره هند گرفته تا عراق و قفقاز و آسیای صغیر. این وضع البته درباره کشورهای دیگر جهان نیز صادق است، چنانکه بخشی از میراث فرهنگی ترکیه متعلق به امپراتوری عثمانی در کشورهای دیگر خاورمیانه (بجز ایران) واقع شده است. 

عراق از بزرگترین میزبانان آثار فرهنگی و تمدنی ایران است. در زمان‌هایی طولانی از دوران اشکانیان (سده سوم پیش از میلاد تا سده سوم میلادی) و ساسانیان (سده سوم تا هفتم میلادی)، پایتخت ایران در عراق قرار داشت. این دو سلسله با امپراتوری روم در کشمکش بودند و ترجیح می‌دادند برای حفظ امنیت مرزها، پایتخت خود را به مرز مشترک با رومیان نزدیک کنند. در این دوران، عراق به عنوان سرزمینی که پشت به تمدن‌های بین‌النهرین داده بود، تنوع فرهنگی و زبانی جالبی را به نمایش می‌گذاشت و میزبان شاخه‌های گوناگونی از ‌نژاد سامی بود، اما استیلای ایرانیان بر این منطقه موجب شده بود فرهنگ آریایی نیز حضور چشمگیری در آنجا داشته باشد.  با سقوط امپراتوری ساسانی به دست اعراب مسلمان در سده هفتم میلادی، سرزمین پهناور ایران تحت حاکمیت خلفای اسلامی و عرب قرار گرفت، اما از دامنه نفوذ فرهنگ ایرانی در عراق کاسته نشد و حتی در دوره آل‌بویه (سده دهم و یازدهم میلادی) ایرانیان موفق شدند استیلای سیاسی خویش را بر عراق اعاده کنند و خلافت عباسی بغداد را برای حدود صد سال دست نشانده خود سازند.

در سده‌های بعد، یعنی از زمانی که اکثریت مردم ایران به مذهب شیعه دوازده امامی گرویدند، نفوذ سیاسی و فرهنگی ایران در عراق، صبغه مذهبی پیدا کرد؛ زیرا شش تن از امامان شیعه در عراق به خاک سپرده شده‌اند و از همین روست که بزرگ‌ترین و دیرپاترین حوزه علمیه شیعیان، در شهر نجف پا گرفته است. در سده شانزدهم تا هجدهم میلادی، دولت صفویه، عراق را بخشی از قلمرو سیاسی خود می‌دانست و بارها برای تسلط بر شهرهای مختلف عراق با دولت عثمانی درگیر شد، هرچند در فرجام کار، برتری نظامی امپراتوری عثمانی، تسلط آن دولت بر عراق را تثبیت کرد اما روابط فرهنگی ایران و عراق دچار انقطاع نشد.

پیوستگی فرهنگی دو کشور تا دوران قاجار ادامه پیدا کرد و در پایان این دوره، یعنی پس از جنگ جهانی اول و فروپاشی امپراتوری عثمانی، عراق به عنوان کشوری مستقل متولد شد. این استقلال بلافاصله از سوی دولت ایران مورد شناسایی قرار گرفت، هرچند در دوران سلطه حزب بعث بر عراق، ماجراجویی صدام حسین به روابط فرهنگی دیرینه دو کشور آسیب زد اما با سقوط صدام این روابط از نو زنده شد و دو ملت مجدداً کنار یکدیگر قرار گرفتند.

 سایه داعش در شهر خورشید

یکی از باشکوه‌ترین شهرهای تاریخی جهان و از معدود شهرهای ایران عصر اشکانی که نمونه آن در قلمرو کنونی ایران یافت نمی‌شود، شهر هترا واقع در 110 کیلومتری جنوب موصل است. این شهر اکنون در اشغال داعشی‌هاست. آنها بخش بزرگی از ساختمان‌های هترا را به عنوان مظاهر بت پرستی ویران کرده‌اند و اکنون به غارت و قاچاق آثار باقی‌مانده مشغولند. هترا در سه قرن نخست میلادی، به عنوان خط دفاعی دولت اشکانی در برابر امپراتوری روم و شهر در مسیر جاده ابریشم در اوج شکوه قرار داشت.  مردم هترا عمدتاً عرب بودند و نظام ملوک الطوایفی دولت اشکانی این امکان را به آنها داده بود که از خودمختاری داخلی برخوردار باشند. والاترین خدای آنان شمش یا همان شمس بود. بدین سبب روی برخی سکه‌های به‌دست آمده از هترا، عبارت هترا شهر خورشید، به چشم می‌خورد. این شهر در دوره ساسانی رو به افول رفت تا اینکه در فاصله سال‌های 1951 تا 1972 باستان شناسان عراقی و اروپایی به کاوش در آن پرداختند و آثار خیره کننده‌ای کشف کردند. جالب اینکه تاکنون در هیچ جایی از قلمرو کنونی ایران، یک شهر کامل اشکانی شناسایی نشده و هترا از معدود شهرهای کامل این دوره است که متأسفانه در شرف انهدام کامل قرار دارد. 

 ترک بر طاق کسری

در زمان ساسانیان پایتخت ایران بر کرانه رود دجله قرار داشت. این تختگاه مجموعه‌ای بود از هفت شهرک که اعراب آن را مدائن (جمع مدینه) می‌خواندند. ایوان مدائن یا طاق کسری که ضیافت‌های سلطنتی در آن برگزار می‌شد، در شهرک اسبانبر قرار داشت. وقتی مدائن به تصرف سپاه اعراب مسلمان درآمد، سلمان فارسی به حکومت آنجا گماشته شد و اکنون نیز مزار او کنار ایوان مدائن است. علاوه بر ایوان مدائن، تل‌ها و خرابه‌هایی از سایر ساختمان‌های عصر ساسانی نیز در آن حوالی باقی مانده که اقدامات حفاظتی و کاوش‌های باستان‌شناسی در آنها ضرورتی تام و تمام دارد. طاق کسری منبع الهام بزرگی در معماری ایران بوده است و حتی در دوره جدید بناهایی چون سردر موزه ملی ایران (ساخته ‌اندره گدار) و طاق زیرین برج آزادی (ساخته حسین امانت) با الهام از آن ساخته شده‌اند. با این حال، این طاق که بخشی از آن در سال 1888 میلادی فروریخت، ترک‌های بزرگ برداشته است، هرچند دولت عراق برای استحکام‌بخشی و مرمت طاق کسری از دولت ایران کمک خواسته و متقابلاً سازمان میراث فرهنگی آمادگی خود را برای مساعدت‌های گوناگون اعلام داشته اما تا کنون اقدام خاصی در این باره صورت نگرفته است. 

 حرم امام حسین(ع)؛ مقابر از یاد رفته

ساختمان کنونی آستان امام حسین‌(ع) که از مهم‌ترین آثار تاریخی و مذهبی عراق است، همچون حرم دیگر امامان شیعه در نجف، کاظمین و سامرا اثری است نه تنها معرف هنر و معماری ایرانی بلکه ساخت آن در دوره‌های مختلف به همت حکام و مردم ایران انجام یافته است. شاکله ساختمان کنونی حرم بازمانده از دوران استیلای سلسله ایرانی و شیعه مذهب آل بویه بر ایران و عراق است و بسیاری از بخش‌های دیگر دوره‌های صفویه، افشاریه و قاجاریه به دستور کسانی چون شاه اسماعیل اول، نادرشاه افشار و ناصرالدین‌شاه ساخته شده‌اند. در حرم امام حسین‌(ع) عده زیادی از بزرگان تاریخ ایران دفن شده‌اند. از جمله در رواقی به نام رواق پادشاهان برخی از شاهان قاجار یعنی مظفرالدین‌شاه و محمدعلی شاه به خاک سپرده شده‌اند. اما از این‌ها مهم‌تر آرامگاه میرزا تقی خان امیرکبیر، چهره نیکنام و بلندآوازه تاریخ ایران است که در همین رواق قرار دارد. مقابر بزرگان ایرانی در حرم حسینی از وضعیت مناسبی برخوردار نیستند و کوششی برای معرفی و مستندنگاری آنها به عمل نیامده است.

 وادی‌السلام؛ مدفن چند ایرانی؟

وادی السلام یکی از بزرگ‌ترین گورستان‌های تاریخی جهان و بزرگترین گورستان جهان تشیع است. این گورستان که در جانب شمالی حرم حضرت علی(ع) واقع شده، حدود 1500 هکتار مساحت دارد و تخمین زده می‌شود در طول تاریخ 5 میلیون نفر در آن به خاک سپرده شده‌اند. تعداد مدفونین ایرانی از گمنامان و نامداران به قدری زیاد است که تهیه فهرستی از آنها به سال‌ها کار پژوهشی گسترده نیاز دارد. آنچه مسلم است با توجه به حضور دیرینه علما و مراجع ایرانی در حوزه علمیه نجف، تعداد بسیار زیادی از آنها در وادی‌السلام به خاک سپرده شده‌اند. از بین رفتن نام و نشان این قبور بویژه قبور قدیمی‌تر، یکی از چالش‌های جدی برای حفظ میراث مشترک ایران و عراق در وادی‌السلام است.

روزنامه ایران