مولف «تذکره الغافل» کيست؟

1385/5/25 ۰۳:۳۰

رساله «تذکره الغافل و ارشاد الجاهل» (خط ملک الخطاطين ، چاپ سنگي ، تهران 1326ق) يکي از رسائل مشهوري است که توسط مشروعه خواهان در دوران موسوم به استبداد صغير نوشته شده و در آثار مورخان و تحليلگران مشروطيت فراوان بدان استناد مي شود. فريدون آدميت در بررسي ديدگاه «مشروعه خواهان » فصلي مبسوط را به بحث درباره اين رساله اختصاص داده و به رغم برخورد تند با آن ، نويسنده اش را «در تشريح ناسازگاري احکام شريعت با اصول مشروطگي ، توانا» مي شمارد.

رساله «تذکره الغافل و ارشاد الجاهل» (خط ملک الخطاطين ، چاپ سنگي ، تهران 1326ق) يکي از رسائل مشهوري است که توسط مشروعه خواهان در دوران موسوم به استبداد صغير نوشته شده و در آثار مورخان و تحليلگران مشروطيت فراوان بدان استناد مي شود. فريدون آدميت در بررسي ديدگاه «مشروعه خواهان » فصلي مبسوط را به بحث درباره اين رساله اختصاص داده و به رغم برخورد تند با آن ، نويسنده اش را «در تشريح ناسازگاري احکام شريعت با اصول مشروطگي ، توانا» مي شمارد. به رغم استناد و نقد فراوان مطالب تذکره الغافل ، نويسنده آن معلوم نيست.
فريدون آدميت (به استناد گزارشي از ناظم الاسلام کرماني) «احتمال» مي دهد مولف رساله ، سيد احمد يزدي طباطبايي فرزند صاحب عروه باشد.
عبدالهادي حائري ، اما، به استناد گفته مرحوم آيت الله نجفي مرعشي ، مولف را حاج شيخ عبدالنبي نوري (مرجع فقيد تهران) مي شمارد. در مقابل ، شهرتي وجود دارد که تذکره الغافل را به شيخ فضل الله نوري منسوب مي کند. في المثل نسخه خطي که از اين رساله (مربوط به رجب 1349ق، کتابت محمد صادق رشتي انزليجي) وجود دارد رساله را «از بيانات و مقالات مرحوم مغفور... حاج شيخ فضل الله نوري شهيد...» مي شمارد. 4عدم ذکر نام مولف در کتاب و نيز مشابهت کلي مندرجات آن در نقد مشروطيت با اظهارات شيخ نوري نسبت به مشروطه (در دوران استبداد صغير) مسلما در ايجاد اين شهرت و دوام آن بي تاثير نبوده است. لذا آقاي محمد ترکمان ، تذکره الغافل را در کتاب دو جلدي خود (که حاوي مکتوبات و رسائل شيخ نوري است ) جاي داده است.
دليل وي بر تعلق رساله به شيخ ، آن است که شيخ آقا بزرگ تهراني (کتاب شناس و تراجم نگار بزرگ معاصر) در «الذريعه» رساله را به شيخ نسبت داده و علاوه ، نسخه مورد استفاده وي که از چاپ سنگي اين کتاب در کتابخانه آيت الله مرعشي در قم عکس برداري شده ، نام شيخ را به عنوان مولف بر پيشاني دارد. آقاي ترکمان ، ادعاي دکتر حائري (مبني بر انتساب کتاب به حاج شيخ عبدالنبي نوري) را با تکذيب اين امر توسط فرزند شيخ عبدالنبي ، مردود مي شمارد. آقاي زرگري نژاد نيز که به گردآوري رسائل مشروطيت (و از آن جمله : تذکره الغافل) همت گمارده ، ضمن تصريح به قطعي نبودن نگارش تذکره توسط شيخ ، انتساب آن به ايشان را بر انتساب به امثال سيد احمد طباطبايي ترجيح داده است.
6 در سال 1362 کتابي با عنوان «اسناد مشروطيت» به همت ايرج افشار چاپ شد که ص 235و 236آن ، حاوي عريضه اي از ميرزا علي اصفهاني به محمدعلي شاه بود و در حاشيه آن يادداشت شيخ مبني بر توصيه ميرزا علي به شاه ، و دستور شاه خطاب به وزير اعظم مبني بر «رعايت و تمجيد» نويسنده عريضه به چشم مي خورد. در متن اين سند، هيچ سخني از کتاب تذکره الغافل نرفته بود اما پشت ورقه سند، کسي ميرزا علي را مولف کتاب تذکره الغافل قلمداد کرده بود. انتشار اين سند همراه با نوشته پشت آن ، افراد زيادي را به اين نتيجه رساند که تذکره الغافل از آن ميرزا علي اصفهاني است. حتي برخي (همچون دکتر ماشائ الله آجوداني) در استناد به اين سند افراط کرده و تذکره را به نحو قطعي نوشته ميرزا علي اصفهاني خواندند. در حالي که در متن سند (نه در عريضه و نه در توشيح شيخ و دستور شاه) مطلقا سخني از تذکره به عنوان اثر ميرزا علي نرفته بود و نوشته پشت ورقه تنها مي توانست به عنوان يک «مويد» و نه بيشتر (آن هم در تعارض با «شهرت »ي که در انتساب رساله به شيخ وجود دارد) مطرح شود. اينک هنگام آن رسيده است که پس از گذشت حدود يک قرن از نگارش تذکره الغافل ، به طور قاطع و مدلل ، نويسنده اين رساله مهم معلوم گردد.
خوشبختانه نويسنده تذکره ، رد پاي مشخصي از خود باقي گذارده که بر پايه آن مي توان هويت وي را دقيقا معلوم ساخت. او صراحتا در اوايل رساله ، خواننده را براي آگاهي بيشتر از نظريات خويش ، به کتاب «سوال و جواب عقل عاقل» ارجاع مي دهد و مي دانيم که «سوال و جواب عقل و عاقل» در اصول دين ، يکي از تاليفات آيت الله حاجي ميرزا ابوتراب شهيدي قزويني (1278ق 1335ش) است. مرحوم شهيدي ، نوه آيت الله حاج محمد تقي برغاني قزويني مشهور به «شهيد ثالث» (متوفي 1263ق) مي باشد که جزو شاگردان برجسته آيات عظام: آخوند خراساني ، صاحب عروه و شيخ فضل الله نوري محسوب و از آنان اجازه اجتهاد داشت و در مشروطه اول و استبداد صغير در زمره همرزمان فعال شيخ نوري و نظريه پردازان جناح مشروعه خواه قرار داشت ، چندانکه مي توان وي را همسنگ ميرزاي نائيني ، در بين مشروعه خواهان شمرد. (منبع: جام جم)


خان احمدی